Отдел науки и международных связей студенческое научное общество

169 
 
негізделген  қарым  –  қатынас  арқылы  жүзеге  асырылады»  және  «Тек 
әрекеттесу  арқылы  үйренуге/үйретуге  болады».Сол  себепті  қазырғы 
күні  әрекеттік  педагогика  ең  танымал  оқу  жүйесіне  айналған,  яғни 
мектепте  оқу  процесінің  негізгі  интербелсенді  әдістемелер  құрауы 
керек:  әрбір  сабақта  интербелсенді  әдістер,  құралдар  мен  тәсілдерді 
қолдануы қажет.[1,5б] 
Интербеслсенді оқу/оқыту басты назарды «үдеріске», «процеске», 
яғни  үйренудің  өзіне,  оқушылардың  «қалай»  және  «қандай  әдіс  – 
тәсілдер  арқылы  үйренетіндігіне»  аударады.  Мұндағы  мақсат  – 
оқушылардың  өзара  белсенді  әркекеттер  арқылы  өздігімен  білім 
игеруіне, алдын – ала дайындалып келеді, олар сабақ басында тақырып 
бойынша  өз  түсініктері    мен  пікірлерін  келтіріп,  әрі  қарай  оларды 
дәлелдеу  жүйесін  құрады,  пікірталас  жүргізеді,  өзге  пікірлерді  таңдап, 
балама  қөзқарастарды  ескереді.  Басқаша  сөзбен  айтқанда,  шәкірт  әр 
адамға  қажетті  білік  –  дағдыларды  қалыптастырады.  Ал  сабақтан  кейн 
сол білімдерін өздігімен дамыта түседі. 
Сол  себепті  де  интербелсенді  оқу/оқытуда  үйренушілер 
мынандай әрекеттер атқаруға дайын болу керек:  

 
бірлескен жұмыс; 

 
танмдық; 

 
коммуникативтік; 

 
әлеуметтік тұрғыдан белсенділік таныту; 

 
бастамашылдық; 

 
кері байланыс жсау; 

 
проблема шешу;  

 
шешім қабылдау. 
Интербелсенді  оқу/оқыту  барысында  үйренушілер  әрқашанда 
белсенді болып, өзіндік пікір қалыптастырып, өз ойларын дұрыс жеткізе 
білуге,  өз  көзқарасын  дәлелдеуге,  пікірталас  жүргізуге,  басқаларды 
тындауға,  өзге  пікірді  сыйлауға  және  онымен  санасуға  үйренеді. 
Мұндай  сабақтарда  бір  ғана  дұрыс  жауап  болмайды,  өйткені  басты 
мәселе  дұрыс  жауапты  табуда  емес,  керсінше  үйренушінің  жеке 
тәжірибесіне негізделген іздену процесінің өзі болып табылады.  
Интербелсенді оқу/оқыту мектепте мынандай жұмыс түрлері мен 
әреткеттер арқылы жүзеге асырылады:  

 
бірлескен жұмыстар (жұптық, топтық, бүкіл сыныппен); 

 
жеке және бірлескен зерттеу жұмыстары;  

 
оқу; 

 
рөлдік және іскерлік ойындар;  

 
пікірталастар;  

170 
 

 
ақпраттың әртүрлі көздерімен жұмыс жасау (кітап, леция, 
интернет, құжаттар, мұражай т.б); 

 
шығармашылық жұмыстар; 

 
жағдаяттар (ситуациялар) арқылы үйрену: нақты 
ситуацияларды талдау, кейс-стади, презентациялар, 
компьютерлік оқыту бағдарламалары, тренингтер, интервью,  
сауаланама өткізу, оның қорытындыларын талқылау мен 
талдау,кез келген әрекеттерін кері байланыспен аяқтау т.б. 
[1.12-13б] 
Интербелсенді  әдістердің  бастауыш  сыныпта  қолданудың 
оқушылар үшін тиімділігі:  

 
өзіне деген сенімділікке тәрбиелейді;  

 
шешендік өнері дағдылары қалыптасады; тындай біліге 
үйренеді;  

 
сыни ойлауға дағдыланады;  

 
өз пікірінің айту құқығының бар екенін сезінеді;  

 
пікірлердің сан алуан болатындығын жақсырақ түсінеді; 

 
бірлесіп жүмыс жасай білуге үйренеді. 

 
Ал, бастауыш сынып мұғалімдері үшін тиімділігі:  

 
әр оқушының жеке қабілеттерін дамытуға мүмкіндік береді;  

 
пәнге деген қызығушылықтарын арттыруға септігін тигізеді;  

 
сабақта оқушылардың белсенділігін көтеруге ықпал етеді; 

 
оқушыларды  ұйымшылдыққа тәрбилелуге көмектеседі; уақыт 
тиімді пайдалануға мүмкіндік береді;  

 
оқушыларды шығармашлыққа ізденіске тәрбилеуге жағдай 
жасайды.[2.9б] 
Интербелсенді  оқыту  әдістері  дәстүрлі  оқыту  әдістерінен  оқу 
үрдісінде оқушылардың өзінің өмірлік тәжірибелерін пайдалану арқылы 
есте  берік  сақтауымен,  мәліметтерді  талдап,  жинақтау  арқылы  жеке 
және  кәсіптік  қабілеттерін  аша  алуымен  ерекшеленеді.  Дегенмен, 
интербелсенді  оқыту  қажетті  ақпаратты  игеруге  уақытты  көбірек 
бөлуді,  бағалауда  жаңа,  күрделі  өлшемдерді  қолдануды  қажет  етеді. 
[3.2б] 
 
 
 
 
 
 
 
 

171 
 
Дәстүрлі оқыту мен интербелсенді оқытудың айырмашылығы. 
(Н.Кравчкеноның идиялары пайдаланылады) 
    Оқу  
            жүйе- 
                   лері                 
Пара- 
метрлер 
 
Дәстүрлі білім беру 
(білімді 
жинақтауға 
негізделеді) 
 
Инербелсенді оқу 
(білімді 
өздігімен 
игеруге негізделеді) 
Мұғалім рөлі  
Білім, 
көзі, 
белсенді 
үйретуші,  біліммен  «бос 
ыдыстарды» 
толықтырушы, 
оқушылардан 
анағұрлым 
көп 
білуші, 
«солист», 
«жалғыз  актерлі  театр» 
актері. 
Таным  процесі  мен 
үйренуді 
ұймдастырушы, 
жүргізуші,  бағыт  – 
бағдар 
сілтеуші, 
проблемалық 
түрде 
оқушылар  түйсінетін 
және 
талдайтын 
болмысты 
құрастырушы.   
Оқушы рөлі 
Ырықсыз,  бәсен,  айтқанды 
орындаушы,  қайталаушы, 
тындаушы. 
Белсенді,  өз  біліміне 
деген  жауапкершілікті 
түсінуші, 
білімді 
өздігімен  игеруші,  өз 
қажеттіліктерін 
айқындаушы. 
Мұғалім 
әркеттері  
- Мәліметтер мен ақпаратар 
береді; 
- 
Өзі 
жасаған 
қорытындылар 
мен 
тұжырымдамаларды 
келтіреді; 
- Тапсырмалар береді; 
- 
Оқушылардың  білімін 
тексереді; 
 
Оқушыларда  мынадай 
қабілеттері 
дамуға 
ұмтылады: 
-  өзіндік  әркеттер  мен 
көзқарас қалыптастыру 
мен дамыту; 
-  ақпаратты  өздігімен 
игеру:  талдау,  шешім 
қабылдау, жаңа мазмұн 
құру; 
- 
 
проблеманы 
айқындау  және  оны 
шешу 
жолдарын 
қарастыра білу; 
- 
келіссөздер 
және 
пікірталас    жүргізе 
білу; 
-  өз  сөзіне  иландыру 

172 
 
және келе білу; 
Оқушы 
әркеттері 
- 
Бастамшылдық 
пен 
ынтаны 
көрсетпейді, 
олардың 
есіне 
өз 
міндеттерін  жиі  салып, 
әрекеттерін 
қадағалап, 
бақылап отыру керек. 
-  Сабақта  енжарлық  пен 
ықтиярсыздықты 
байқатады. 
- 
Білімді 
өздігімен 
игереді;  олар  білмді 
өзіндік  түсінік,  ойлар, 
идиялар,  көзқарас  деп 
түсінеді. 
-  Өз  біліміне  деген 
жауапкершілігі 
жоғары:  оларға    еш 
қысым 
жасаудың 
қажеті жоқ. 
Әдістемелік 
ұстаным 
Білім 
дайын 
күйінде 
беріледі, шығармашылыққа 
жол  берілмейді.  Оқу/оқыту 
– 
есте 
сақтау 
деп 
түсініледі. 
Білім  дайын  түрінде 
берілмейді, 
білімді 
күмәнданып  қабылдау: 
бұл  ұстаным  диолгтық 
қарым – қатынас, сыни 
көзқарас 
пен 
шығармашылық 
белсенділіке 
негізделеді. 
Әдістемелік 
тәсілдер 
Монолог, 
авторитаризм, 
қысым жасау, жасандылық, 
ұрандар,  «мәнени  жаншу 
(диктант)» 
Диалог, 
еркіндік, 
қысыман 
арылу, 
өзінділік, 
мәдени 
ықпал. 
Проблемаларға 
қатынасы 
Проблемалардың 
пайда 
болуы 
жеңілу 
деп 
түсініледі. 
Проблемаларды  пайда 
болғаны  оларды  шешу 
жолдарын  іздестіруге 
бастайды. 
Негізгі 
мақсаты 
Адамдардың 
күнделікті 
болмысқа 
бейімделуі, 
«біліктілік» 
тұжырымы 
бойынша 
білім, 
білік, 
дағды «беру» 
Күнделікті  болмаысты 
адам 
мұқтаждарына 
сәйкес 
түбегейлі 
өзгерту,  «құзреттілік» 
тұжырымы  бойынша 
құзырлардың 
қалыптасуына  тиімді 
орта 
мен 
жағдай 
жасау.[1.14б] 
 
Қорыта  айтқанда,  әр  әдісті  қолдану  арқылы  белгілі  бір 
жетістіктерге  жете  аламыз.  Болашақ  ұрпақтың  жеке  тұлға  болып 

173 
 
қалыптасуында  білім  беру  жүйесін  ізгілендіру,  интербелсенді  үрдісте 
тиімді қолдану қазіргі заман талабы.  
Пайдаланған әдебиеттер: 
1.  «Оқудағы  интербелсенді  әдіс  –  тәсілдер», А.Қ.Әлімов,  Астана 
2014-188бет.  
2.  .  Бастауыш  сыныпта  оқытудың  инерактивті  әдістерін 
пайдаланудың тиімділігі.// Бастауыш мектеп, №7-8, 2014, 8-9 бет 
3. 
Оқытудың 
интерактивті 
әдісін 
қолданудың 
тиімділігі.//Ағылшын тілі мұғалімі, №8, 2014, 6 бет, Г.А.Саматаева.  
 
 
ЖЕТКІНШЕКТІК КЕЗЕҢДЕГІ АГРЕССИВТІЛІКТІҢ 
КӨРІНУ СПЕЦИФИКАСЫ ЖӘНЕ СЕБЕПТЕРІ 
 
РЫМБЕКОВ Н.А. 
КМҚК «Д. Қалматаев атындағы Семей мемлекеттік медицина 
колледжі», емдеу ісі мамандығының студенті 
Ғылыми жетекшісі: УЛЬБАУОВА А.М. 
КМҚК «Д. Қалматаев атындағы Семей мемлекеттік медицина 
колледжі», аға оқытушысы 
 
Қазіргі  кездегі  біздің  қоғамда  қатал  әрі  тұрақсыз  әлеуметтік, 
экономикалық, экологиялық, идеологиялық жағдайлар белең алуда. Өсіп 
келе  жатқан      балалардың    жеке    тұлғалық    дамуы    мен      әрекет-
қылығындағы    түрлі  ауытқулардың    өсуі    осы  жағдайлармен    тікелей 
шарттас.  Олардың    ішінде    тек  прогресс    түрінде    дамып    келе  жатқан  
балалар    бойындағы    алыстық,    бөтендік,  жоғары    дәрежедегі  
мазасыздық,  рухани  бос  болу  ғана  емес,  сонымен  қатар қатыгездікті,  
қаталдықты,    агрессивтілікті    де    атауға    болады.    Бұл    процесс 
жеткіншектік  шақта    өзінің    аса    айқын    көрінісін    табады.  Алайда  
қоғамға  толықтай  қатысты жеткіншектердің агрессивтілік мәселесі ата-
аналар  мен  педагогтардың    терең  мазасын    тудырса,    тура    солай  
зерттеушілердің 
ғылыми-практикалық 
қызығушылығын 
өсіруде. 
Жеткіншектердің    агрессивті    әрекет-қылығының    алғышарты    болып 
табылатын келесідей психологиялық ерекшеліктерді атап өтуге болады:  

 
интеллекттің жеткіліксіз түрде дамуы;  

 
өзін-өзі бағалау дәрежесінің төмендігі; 

 
төмен деңгейдегі өзін-өзі басқару;  

 
коммуникативті дағдылардың дамымауы;  

 
түрлі  себептерге  байланысты  (сырқат  ауру,  травма, 
жарақаттар) туындайтын жүйке жүйесіндегі аса жоғары қозғыштық;  

174 
 

 
ойын іс-әрекетінің дамымауы;  

 
құрдастармен  қатынастың бұзылуы.  
Жеткіншектік    ортадағы    агрессивті    тенденцияның    өсімі  біздің  
қоғамдағы  әлеуметтік    мәселелерінің    өзектілігін    көрсетеді.    Ақырғы  
жылдары    біздің  қоғамда    жастар    арасындағы    қылмыс,    әсіресе  
жеткіншектер      арасындағы  қылмыс    саны    өсті.    Топтар    арсындағы  
төбелестер жиіледі. Олардың  көбі  аса қатал міңездемеге ие.   
Жеткіншектік    шақ    жас    шақтарының    ішіндегілердің    аса  
кризистілерінің  бірі    болып    табылады.    Бұл    жыныстық    жетілуге  
байланысты    күшті  физиологиялық    перетурбация    арқылы    жиі  
күрделене    түсетін    жеке    тұлғаның  барлық  компоненттерінің 
толыққанды  дамуымен  түсіндіріледі.    Жеткіншектің  бойына  тән  жеке 
тұлғалық  ерекшеліктердің    ішінде  әсіресе  ересектік    сезімінің    және 
«Мен-концепциясының»  қалыптасуымен  ерекше байқалады.  Ересектік 
сезімі  –  өзін-өзі    танудың  ерекше  формасы.  Ол  қоршаған  орта 
адамдарының  жеткіншекке  қатынасы  кішкентай  балаға    сияқты  емес,  
ересек адамға  сияқты  болуын  қалауынан  өз  көрінісін   табады.  Ол  
өзінің    ересек  позициясында    тұрып,    ересектермен    қатынаста    тең  
құқыққа  ие  болуын қамтамасыз  етуге  тырысады.  Сонымен  қатар  бұл  
сезім    өзбеттілікке  ұмтылыстан,    өз    өмірінің    кей    қырларын    ата-
анасының    араласуынан  шектеуге  деген  қалаудың  болуынан  көрініс 
табады.  Бұл  сырт  келбетке,  қатынасқа,  оқуға  қатысты  болып  келеді.  
Ересектік    сезімі    кіші    жеткіншектің    жаңа    түзілістерінің    ішінде 
бастыларының бірі. Ал жеткіншектік шақтың аяғына қарай, шамалап 15 
жаста,  жеткіншек  өзінің  жеке  тұлғалық  дамуында  тағы  бір  қадам 
жасайды.    Өзін    іздегеннен  кейін  –  «Мен»  образдарының,  өзі  жайында 
түсініктердің 
іштей 
келісімді 
жүйесі 
– 
«Мен-концепциясы» 
қалыптасады.  Әдетте  жеткіншек  бойында  қызулық  және  қозғыштық  
сияқты ерекшеліктер  кездеседі.  Физиологтар  мұны  осы  жас  шағына  
тән    жыныстық  жетілуге  байланысты  дейді.    Бұл    кезенде    қыздарда  
көңіл-күй    өзгерісі,    көп    жылау,    өкпелегіштік  қасиеттер  байқалады. 
Ұлдар болса қозғалғыш әрі тынымсыз болады.   
Жеткіншектік    шақта    агрессивтілік    қатыгездік    және    садизм  
сияқты  ауытқулар    байқалады.    Мұндай    әрекет-қылық    жеткіншектің  
психикасының  тұрақсыздығы    және    тәрбиесіндегі    дефекттермен  
байланысты.  Балаларды зерттеу  практикасы  мұндай  әрекет-қылықтың  
негізінде  отбасы  тәрбиесінің  дұрыс болмауынан деп көрсетті.   
Қазіргі  заманғы  жеткіншек  өз  агрессиясын  екі  әдіс  арқылы  
жүзеге асырады:  
агрессияны    ашық    түрде    көрсету,    таяқ    жеу    және    өмірлік  
тәжірибе алу –  осы  жолмен  жүре  отырып,  ол  не  бедел (авторитет),  

175 
 
престиж,  өзін-өзі жүзеге асыруға жетеді, немесе психикалық тұрғыдан 
бұзылады, тіпті суицидке дейін де жетуі ықтимал;  
агрессияны    тығады,    басады,    тұншықтырады.    Өмірде    ерекше 
ештемеге    жетпесе    де,    энергиясының    бір    бөлігін    жоғалтады.  
Бастырылып тасталған  энергияның  сырт  көрінісі  невроз  түрінде  де  
немесе  басқа  бір психосоматикалық сырқат түрінде байқалады.  
Жеткіншектерде 
агрессивтіліктің 
өсуіне 
итермелейтін 
факторлардың бірнешеуін атап көрсетуге болады: 
1.    Эндокринді    жарылыс,    жыныстық    гормондардың    кенеттен  
өсіп  кетуі:    ең    бірінші,    агрессивтіліктің    өсуіне    алғышарт    болып  
табылатын  ұл балалардағы тестостерон;   
2.    Бас    миындағы    органикалық    сырқаттар  –    травмалар,  
менингиттер, арахноидиттер және т.с.с.   
3.  Агрессивтілікті дамыта түсетін бұқаралық ақпарат құралдары, 
кино, бейне жазбалар, компьютерлік технологиялар.  
4. Ересектер қатынасы – мектеп, ата-аналар 
Бұл    біріншіден,    өсіп    келе  жатқан    адмдарға    қойылатын  жаңа  
талаптарға сәйкес,  техника-технологиялық  түзілестердің  қарқыны  мен  
ритммен    тікелей  байланысты.  Екіншіден,  анық  өмірлік  позициясы 
қалыптаспаған  жеткіншекке  қатты    әсерін    тигізетін,  «шу»    тудыратын  
ақпараттың    толық    сипатымен  байланысты.    Үшіншіден,    балада  
үмітсіздік    сезімін    және    үлкендердің    оларға  осындай    мұра  
қалдырғаны    үшін    ызашылдық    сезімін    тудыратын,    біздің  қоғамда  
орын    алған    экологиялық    және    экономикалық    дағдарыспен 
байланысты 
Жеткіншектер  бойында  агрессивтіліктің  дамуына  итермелейтін 
бұқаралық  ақпарат  құралдарының  қызметі,  сонымен  қатар  жеткіншек 
бойында  агрессивтілікті    тәрбиелейтін    өтірік,    зұлымдық,    зорлық-
зомбылыққа  толы кинофильмдер ағысы. Көптеген жеткіншектер белгілі 
бір  манераларға  сәйкес  және  түрлі  ақпарат  құралдарымен  ұсынылатын 
стереотиптерге,  тіпті  нақты  бір  адамдарға  еліктейтіндерін  атап  өткен 
жөн  болар.  Бұл  жерден  «боевиктердің»,  «детективтердің»,    т.с.с.    көбі 
жеткеншікті  өз  алдына  ересек  етіп  көрсетіп,  өз демонстрациясының  
маңыздылығының  амалы  бола  отырып,  әрекет-қылығының  агрессивті  
формасын    тудырады.    Бұл    сонымен    қатар    референтті  топта    белгілі  
бір  орын  алу,  өзіндік  мойындалуға  жету,  басып  ұялтуға болмайтын 
өзін  адам  екенің  сезінуге  деген  қалаудың  болуынан  да  көрінеді. 
Ересектермен    формальді    не    формальсыз    қатынас    жүйесінде    және 
көптеген    жанұяда      микроклимат    орын    алған    жағдайда,    бөтендік,  
қаталдық,  жағымсыз    қасиеттерге    ие    болуы    ықтимал.    Мұндай  
жағдайда    жеткіншектер  ересектермен    ерегісіп,    барлығын    керісінше  

176 
 
орындайды,  сөйтіп  агрессивтіліктің объективті алғышартын тудырады. 
Жеткіншектердің    агрессивті    әрекет-қылығының    неғұрлым  
толыққанды  негізін    оның  мотивациясының    анализі    береді.    Бұл 
мотивацияда    айтарлықтай  маңызды  рольді  негативті  мінезге  ие  сезім 
мен  эмоция  атқарады.  Олар:  қаһар,  ашу,    үрей-қорқыныш,    кек,  
қасшылдық,    жаушылдық    т.с.с.    Жеткіншектік  жастағы  балалардың 
агрессивті  әрекет-қылығындағы  эмоциялар  төбелес,  ұру,  балағаттау,  
дене  жарақаттары,    кісі    өлтіру,    дүние  мүлікті    бұзу,    құрту    түрінде 
көрінеді.  
Жеткіншектік  кезең  -  адамның  қалыптасуындағы  ең  күрделі 
кезең.  Әсіресе  осы  жаста  адамның  мінез-құлқы  және  басқа  да  жеке 
басының  негіздері  қалыптасады.  Міне,  осы  кезеңде  жеткіншектермен 
жасалатын  тәрбие  жұмысында  кемшілікгер  айқын  көріне  бастайды. 
Соңғы  кездері  жеткіншектер  тәртібінің  төмендегенін  байқауга  болады: 
а)  ата-анамен келіспеушілік жағдайда болу; ә) мектептегі  қиындық пен 
сәтсіздік; б) тәртібі қиын құрбы -достарымен байланыс орнату. 
Отбасындағы  жақсы  қарым-қатынасты  жоғалту,  мектептегі 
сәтсіздік, келеңсіз топтағы құрбыларымен жақындық әр түрлі жолдарға 
итермелейді. Ендеше осы үш элемент: отбасы, мектеп, құрбы-құрдастар 
тобы — барлык жеткіншектердің нағыз табиғи ортасы. Олар көмелеттік 
жасқа толмағандардың ең маңызды қоғамдық факторы болып табылады. 
Демек  жас  баланың  мінез-кұлкының  қалыптасуына  отбасы 
ерекше  әсер  етеді,  солай  болғандықтан  оның  көп  қырлы,  жан-жақты 
болуы  отбасына  байланысты.  Ал  педагогикалық  әлеуметтік  жағынан 
жіберілетін  әлсіздік  оқу  жүйесіндегі  сәтсіздіктің,  аномалді  мінез-
құлықтың қайнар көзі болып табылады. 
Жеткіншектің  мінез-құлығындағы  ауытқулар  көбіне  туа  пайда 
болмайды,  олар  физиологиялық  ауытқулардан  емес,  отбасындағы  және 
мектептегі  дұрыс  тәрбие  бермеуден  пайда  болады.  Осы  аталып 
көрсетілген ауытқу девиантты мінез-құлық деп аталады. 
Осындай девиантты мінез-құлықтың бір түріне агрессивті мінез-
кұлық  жатады.  Ал  агрессивті  мінез-құлық  дұшпандық    әрекетке 
(төбелес, тіл тигізу) апарады. 
Жеткіншектік  кезде  адамның  өзін-өзі  тәрбиелеу  мәселесі  де 
ерекше орын алады. Олардың бірі өз бойындағы берекесіздіктен, екінші 
біреуі тұйықтықтан, үшіншісі орынсыз ұялшақтықтан арылғысы келеді. 
Әрине  бұл  белгілі  жүйемен  жүргізілсе,  нәтижесіз  болмайды.  Адамның 
өзін-өзі тәрбиелеуі оңайлықпен жүзеге аспайды. Жасөспірім санасының 
оянуы,  оның  өзіндік  «менін»  сезіне  бастауы.  Абай  тілімен  айтқанда 
«кісінің  өзіне-өзі  ұдайы  есеп  берумен,  өзін-өзі  аңғара,  байқай  алу 
қабілетінен  көрінеді».  Өзіңе  -  өзің  үңіліп  өзіңді  тізгіндеуге  тырысу, 

177 
 
белгілі мақсат көздеу - осы істегі бастапқы қадам. Ояна бастаған балғын 
сана  сыртқы  ортадан  белгілі  бір  түрткіні  қажет  етеді.  Ал  мұндай 
алғашқы  кезде  ата-ана,  ұстаз-тәрбиеші,  құрдас-құрбылар  тарапынан 
болуы мүмкін. «Жақсы қасиетті иелену дегеніміз жақсы ата, жақсы ана, 
жақсы  ұстаз,  жақсы  құрдас  болады»  дейді  Абай.  Мұндайда  жеткіншек 
өз  мінез-құлқын  жаман  жақсы  жақтарын  ой  таразысына  салуға 
ұмтылады.  Осы  айтылғандардың  бәрі  адамның  күнделікті  нақтылы 
ісінде, 
көздеген 
мақсатына 
жету 
жолындағы 
түрлі 
кездегі 
қиыншылықтарды жеңуде көрініп отырса ғана бұл жақсы адамгершілік 
салаларының қалыптасуына жәрдемін тигізеді. 
Пайдаланған әдебиеттер: 
1.Берковиц Л. Агрессия.- Н.,У. – 1998.  
2.Бэрон Р., Ричардсон Д. Агрессия подростков: эмоциональный и 
кризисный механизм.- СПб, 1999. 
3.Христофорова  В.,  Айымов  Е.    Тұлғаның  мінез-  құлқындағы 
агрессия себептері және жою жолдары // Мектептегі психология. -2008. - 
№3 (15). 
 
 
СИНДРОМ ЭМОЦИОНАЛЬНОГО ВЫГОРАНИЯ 
 
САМАРОВА Р.С. 
студент 3 курса специальности «Психология»,  
Казахстанский инновационный университет, г.Семей 
Научный руководитель: БАЙГУНДИНОВА Б.И. 
 магистр педагогических наук, 
 Казахстанский инновационный университет, г.Семей 
 
Синдром  эмоционального  выгорания  –  это  состояние,  когда 
человек  ощущает  себя  истощенным  морально,  умственно,  и 
физически. Эмоциональное выгорание - это синдром нашего времени.  
Актуальность  проблемы  эмоционального  выгорания  связана  с 
повышенным  показателем  за  последнее  время.  Я думаю,  что  каждый 
человек  когда-либо  ощущал  симптомы  выгорания.  Очевидно,  что  в 
современном  обществе  меняется  отношение  людей  к  работе, 
работающие  теряют  уверенность  в  стабильности  своего  социального  и 
материального  положения,  в  гарантированности  рабочего  места, 
материального  благополучия,  обостряется  конкуренция  за  престижную 
и  высокооплачиваемую  работу.  Падает  рейтинг  ряда  социально 
значимых профессий – учителей, учёных, медицинских работников. Это 
касается  не только  социальных  профессий,  для  которых  синдром 

178 
 
выгорания  был  характерен  ранее,  но и других  профессий,  а также  в 
личной жизни каждого человека.  
Целью  доклада  является  исследование  данной  проблемы  среди 
преподавателей 
университета 
и 
выявление 
разных 
групп 
эмоционального выгорания. 
Распространению  синдрома  выгорания  способствует  наша 
эпоха —  время  достижений,  потребления,  нового  материализма, 
развлечений и получения удовольствия от жизни. Следует отметить, что 
эмоциональное  выгорание  очень  сильно  влияет  на  человека,  подрывая 
его  здоровье  и  желание  работать.  Процесс  является  более  опасным  в 
начале  своего  развития,  так  как  «страдающий»  от  «выгорания» 
профессионал  не  осознает  его  симптомов.  Таким  образом,  проблема 
эмоционального выгорания является актуальной и требует дальнейших 
исследований и разработок. 
Существует  два  вида  эмоционального  выгорания:  легкое  и 
хроническое. При легком эмоциональном выгорании мы обнаруживаем 
у себя  признаки  истощения,  если  пережили  большое  напряжение. 
Например,  если  мы готовились  к экзаменам,  работали  над  каким-то 
проектом,  писали  диссертацию  или  воспитывали  маленьких  детей. 
Бывает,  что  на работе  потребовалось  большое  напряжение  сил,  были 
какие-то кризисные ситуации. И тогда  возникают такие  симптомы, как 
раздражительность,  отсутствие  желаний,  расстройство  сна,  снижение 
мотивации,  человек  чувствует  себя  преимущественно  некомфортно, 
могут  проявляться  депрессивные  симптомы.  Это  несложный  вариант 
выгорания — 
выгорание 
на уровне 
реакции, 
физиологическая 
и психологическая  реакция  на чрезмерное  напряжение.  Когда  ситуация 
завершается,  симптомы  исчезают  сами  по себе.  В этом  случае  могут 
помочь свободные выходные дни, время для себя, сон, отпуск, занятия 
спортом.  Если  мы не восполняем  энергию  посредством  отдыха, 
организм переходит в режим экономии сил. 
Если  напряжение  становится  хроническим,  то выгорание 
выходит  на уровень  расстройства.  В 1974  году  психиатр  из Нью-Йорка 
Фройденбергер  впервые  опубликовал  статью  в  которой  он 
описывал ситуацию  выгорания.  У людей  были  симптомы,  похожие 
на депрессию.  В их анамнезе  он обнаруживал  всегда  одно  и то же: 
сначала  эти  люди  были  в абсолютном  восторге  от своей  деятельности. 
Потом этот восторг постепенно начинал уменьшаться. У всех них была 
обнаружена  сходная  симптоматика:  эмоциональное  истощение, 
постоянная усталость. При одной только мысли, что завтра нужно идти 
на работу,  у них  возникало  чувство  усталости.  У них  были  различные 
телесные жалобы, они часто болели. Это была одна из групп симптомов. 

179 
 
Что  касается  их чувств,  то они  больше  не имели  силы. 
Изменилось их отношение к людям, которым они помогали: сначала это 
было  любящее,  внимательное  отношение,  затем  оно  превратилось 
в циничное,  отвергающее,  негативное.  Также  ухудшились  отношения 
с коллегами, возникало чувство вины, желание уйти от всего этого. Они 
работали  меньше  и делали  все  по шаблону,  как  роботы.  То есть  эти 
люди  уже  не были  способны,  как  прежде,  вступать  в отношения 
и не стремились  к этому.  В качестве  третьей  группы  симптомов  автор 
статьи  обнаружил  снижение  производительности.  Люди  были 
недовольны  своей  работой  и своими  достижениями.  Они  переживали 
себя  как  бессильных,  не чувствовали,  что  достигают  каких-то  успехов. 
Всего  для  них  было  слишком  много.  И они  чувствовали,  что 
не получают того признания, которого они заслуживают. 
Чаще  всего  синдром  эмоционального  выгорания  связывают  с 
проблемами  на  работе,  хотя  такое  состояние  может  появиться  и  у 
обычных  домохозяек  или  молодых  мам,  а  также  у  творческих  людей. 
Все  эти  случаи  объединяют  одни  и  те  же  признаки:  быстрая 
утомляемость и потеря интереса к обязанностям. [1, 3-4 с.] 
Как  уже  говорилось, синдром  эмоционального  выгорания  может 
случиться  из-за  постоянного  стресса  на  работе.  Но  причины 
профессионального  кризиса  кроются  не  только  в  частых  контактах  со 
сложным  контингентом  людей.  Рассмотрим  факторы,  способствующие 
развитию 
синдрома 
эмоционального 
выгорания.  
Ключевым 
компонентом развития синдрома выгорания является стресс на рабочем 
месте:  несоответствие  между  личностью   и  предъявляемыми  ей 
требованиями.  К  организационным  факторам,  способствующим  
выгоранию,  относятся  следующие:   высокая  рабочая  нагрузка; 
отсутствие или недостаток социальной поддержки со стороны коллег и 
начальства;  недостаточное  вознаграждение  за  работу,  как  моральное, 
так  и  материальное;  невозможность  влиять  на  принятие  важных 
решений;  двусмысленные,  неоднозначные  требования  к  работе; 
постоянный  риск  штрафных  санкций  (выговор,  увольнение,  судебное 
преследование);  однообразная,  монотонная  и  бесперспективная 
деятельность; 
необходимость 
внешне 
проявлять 
эмоции, 
не 
соответствующие 
реальным, 
например, 
необходимость 
быть 
эмпатичным;  отсутствие  выходных,  отпусков  и  интересов  вне  работы. 
[2, 3-9 с.] 
Синдром  выгорания  часто  встречается  у  людей,  имеющих 
определенные особенности характера: максимализм, желание делать все 
идеально  правильно;  повышенная  ответственность  и  склонность 
приносить  в  жертву  собственные  интересы;  мечтательность,  которая 

180 
 
иногда  ведет  к  неадекватной  оценке  своих  возможностей  и 
способностей; склонность к идеализму. 
В  зону  риска  легко  попадают  люди,  злоупотребляющие 
алкоголем, сигаретами и энергетическими напитками. Искусственными 
«стимуляторами»  они  пытаются  повысить  работоспособность,  когда 
случаются  временные  неприятности  или  застои  в  работе.  Но  вредные 
привычки  лишь  усугубляют  положение.  Например,  происходит 
привыкание  к  энергетикам.  Человек  начинает  принимать  их  еще 
больше,  но  эффект  получается  обратный.  Организм  истощается  и 
начинает  сопротивляться.  То  же  самое  иногда  испытывают  люди, 
вынужденные  ухаживать  за  тяжелобольными  родственниками.  Они 
понимают,  что  это  –  их  долг.  Но  внутри  накапливается  обида  на 
несправедливый  мир  и  чувство  безысходности.  Похожие  ощущения 
появляются  у  человека,  который  не  может  бросить  неинтересную 
работу,  чувствуя  ответственность  перед  семьей  и  необходимость  ее 
обеспечивать. Еще одна группа  людей,  подверженная  эмоциональному 
выгоранию  –  это  писатели,  художники,  стилисты  и  другие 
представители  творческих  профессий.  Причины  их  кризиса  нужно 
искать  в  неверии  в  собственные  силы.  Особенно  когда  их  талант  не 
находит признания в обществе или получает отрицательные рецензии от 
критиков.  На  самом  деле,  синдрому  эмоционального  выгорания  может 
подвергнуться любой человек, не получающий одобрения и поддержку, 
но продолжающий перегружать себя работой. [3, 7-9 с.] 
Экспериментальная часть 
Я 
со 
своим 
руководителем 
провели 
психологическое  
исследование  среди  преподавателей  «Казахстанского  инновационного 
университета».  Все  испытуемые  в  данной  выборке  женщины,  с 
различным  стажем  работы  и  в  возрасте  от  25  до  55  лет. Исследование 
эмоционального  выгорания  в  группе  учителей  показало,  что  уровень 
эмоционального  выгорания  преподавателей  проявился  следующим 
образом:  средний  балл  в  группе  составляет  140,9  баллов.  При  этом  – 
65%  респондентов  демонстрировали  достаточно  высокий  уровень 
эмоционального  выгорания;  5%  испытуемых  –  средний  и  выше 
среднего  уровень  эмоционального  выгорания;  20%  испытуемых  –  чуть 
меньше  среднего  уровень  эмоционального  выгорания  и  у  10% 
испытуемых  низкий  уровень  эмоционального  выгорания.  Изучение 
симптомов эмоционального выгорания показало  

181 
 
 
 
Изучение симптомов эмоционального выгорания показало, что в 
группе 
в 
фазе 
«Напряжение» 
35% 
испытуемых 
имеют 
несформированную  фазу;  у  30%  испытуемых  имеют  фазу  в  стадии 
формирования, а у 35% преподавателей данная фаза сформировалась.  
 
 
 
Изучение  симптомов  эмоционального  выгорания  показало,  что 
фаза «Резистенция» у педагогов проявлялась следующим образом: 30% 
35% 
30% 
35% 

жүктеу/скачать 2,81 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: