Өтемісова гүлмира Жеткергенқызы КӨнерген аталымдар
сұр басады талқыменен
жүктеу/скачать 2,71 Mb. Pdf көрінісі
|
жыр әдеби тил
| сұр
басады талқыменен , Ерге жабдық жарасар нарқыменен («Қозы Көрпеш – Баян сұлу»). Мұндағы сұр – иленген тері, қайыс; сырт пішінінің ұқсастығынан иленген қайыс – сұр түске баланған да сол себепті сұр сөзі заттанып кеткен. Ал, қазіргі күнде бәрбі – тескіш станоктарға, батқы түрлі өрнек салатын аппараттарға, талқы – тері өңдейтін машиналарға, ертедегі сүт өнімін сақтайтын тері ыдыстар ( саба, мес, торсық, шанаш ) қазіргі заманға сай металдан не ағаштан істелген басқа ыдыстарға алмасты. Әрине бұлар да заттық-сапалық өзгеріске түсті, техникалық прогресс болғандықтан заттардың атқаратын қызметі де күрделенді, бірақ жаңа құбылыс пайда болған жоқ; өмірге керекті нәрселерді істеу, ою, өңдеу, сақтау әлі сол қалпында қалып отыр. Көнерген аталымдардың (архаизм) басты қасиеттердің бірі осы болып табылады. Қазақ тілінде диалектизмдердің көнерген аталымдардан негізгі басты айырмашылығы – олар жалпы халықтың әдеби тілінен ерекшеленіп, белгілі бір аймақта ғана жұмсалады. Диалектизмдердің таралған шегі (изоглосы) болады. Мысалы: жұда (өте) – Оңтүстікте, сым (шалбар) Жетісуге тән ерекшелікті байқатады. Ал көнерген аталым болса, олар әдеби тілге жат құбылыс емес. Кез-келген жерде көнерген аталымдарды тілдің материалы ретінде пайдалануға толық мүмкіндік бар. Көнерген аталымдардың қазіргі әдеби тілде ауыспалы мағыналары, тұрақты сөз тіркестері болуы мүмкін. Мысалы: бадырақ (көнерген аталым) – жалшылықта жүрген қазақ кедейі; бадырақ (осы күні қолданыста бар) көзі үлкен шығыңқы деген мағынада, талыс (көне сөз) өгіз терісінен істелген қап; талыстай жігіт (осы күнгі әдеби тілде бар) – еңгезердей мықты жігіт. Диалектизмдер белгілі бір аймақтағы халықтың күнделікті өмір 11 тіршілігіне ауызекі тіл арқылы тікелей қатысатын болса, көнерген аталымдар пассивті сөздік қорда тұрады. Кейбір сөздердің таралу шегі (изогласы) болғандықтан әрі диалектизмге, әрі ру-тайпа тілдерінің қалдықтары болғандықтан көнерген аталымдардың қатарына жатуы мүмкін. ХІХ ғасырдың соңғы ширегі мен ХХ ғасырдың басында Сыр, Арал өңірінде дүниеге келген қазақтың ақын-жыраулары Нұртуған Кенжеғұлұлы мен Ерімбет Көлдейбекұлы шығармаларындағы кейбір көнерген аталымдар диалект ретінде қолданылады. Мысалы: бейқұт (тыныш, рахат), кемек (піспеген, шикі), әбес (жаңылыс, теріс), беде (жоңышқа), бейтап (бейжай), ғазал (кеңес), дабыс (дауыс), қардар (керек болса), пұрсат (мұрсат). Келтірілген көне диалектілер С. Аманжоловтың 2004 жылы жарық көрген «Қазақ тілі диалектологиясы мен тарихының мәселелері» [15, 283-296 бб.] еңбегінде нақты түсіндірілген. Қазақ тіліндегі жиналған говорлық материалдарды бірнеше салаға бөлуге болады. Олардың бастылары: 1) Ру-тайпа тілдерінің қалдықтары бұларды жүктеу/скачать 2,71 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|