Өтемісова гүлмира Жеткергенқызы КӨнерген аталымдар
жора қарақалпақ тілінде жолдас , палас
жүктеу/скачать 2,71 Mb. Pdf көрінісі
|
| жора
қарақалпақ тілінде жолдас , палас өзбек тілінде кілем , күзгі татар тілінде айна . Бұл ұғымдар ол тілдерде басқа сөздермен қат-қабаттасып тіркес құрамай-ақ, жеке тұрып өз мәнінде қолданыла береді. Көнерген аталымдардың белгілі бір территориялық шегі болғандығына дәлел үшін осы мысалдардың өзі жеткілікті сияқты. Бұл еңбекте ақындар шығармаларындағы көнерген сөздер (архаизхм мен историзм) «көнерген аталым» ретінде қарастырылды. Өйткені көнерген сөздер де өз алдына аталым ретінде қалыптасқандықтан, «аталым» тұрғысынан қараған жөн. Түркі тілдес, туыстас республикалар ғалымдарында да көнерген аталымдар туралы азды-көпті айтылған деректер бар. Олар ыңғайы келген жерде зерттеу жұмысына арқау болды. Б.М. Юнусалиевтің «Киргизская лексикология» [3] деп аталатын еңбегі кейбір көнерген аталымдардың архисемасын көрсетіп, этимологиясын түсіндірген. Э.Н. Наджип ұйғыр тілінің лексикалық құрамын тарихи тұрғыдан қарастырғанда, онда өте әріден келе жатқан жалпы түркі-монғол, көне ұйғыр, қытай, көне соғди, санскрит, араб және парсы тілдерінен кірген сөздердің қабатында шаруашылық қарым-қатынаспен байланысты орыс тілінен ауысқан сөздердің бар екенін ескертеді [4, 24 б.]. Мұндай пікірлерді өзбек тілі жайында жазылған материалдардан да байқауға болады [5, 89-108 бб.]. 7 Бұл айтылғандардан шығатын қорытынды қазақ тіліндегі көнерген аталымдарды араб, парсы, монғол, орыс сияқты тілдермен салыстырып зерттеудің тиімділігін мойындау керек. Өйткені, Ә.Қайдаровтың: «қос сөздердің лексикалық құрамында әртүрлі тілділік байқалады» [6, 9 б.], − деп көрсеткеніндей, қазақ тіліндегі көнерген аталымдардың жиынтығында да көптеген халықтың сөздері ұшырасып отырады. Түркімен тілінде жазылған материалдарда көнерген аталымдардың лексикалық, семантикалық топтарына тоқталады. Халық шаруашылығы мен мәдениетіне байланысты көнерген аталымдарды (бұл тілде де архаизм мен историзмнің ара-шегі толық ажыратылмаған) бірнеше салаға бөледі: 1) тұрмысқа байланысты көнерген сөздер: жуваз, хужре, балахана т.б.; 2) кәсіппен байланысты сөздер: зәргер (зергер); 3) әртүрлі дәреже-атақтарды білдіретін сөздер: қазы, мүрзе (мырза), онбеги (онбасы), йүзбашы (жүзбасы) т.б.; 4) діни ұғымға байланысты сөздер: намаз, ораза, зекат (зекет) т.б.; 5) өлшеу мен санға байланысты сөздер: батман (батпан), гадақ (қадақ), шайы (бес тиын), аббасы (жиырма тиын) т.б.; 6) саяси-қоғамдық терминдер: шура (үкімет), бейнелмилел, батрачком т.б.; 7) ғылымның жеке салаларына байланысты терминдік сөздер: сарф (морфология), нахув (синтаксис), жумле (сөйлем) т.б.; 8) соғыс ісіне байланысты көнерген сөздер: серкерде, сурнай, сирме т.б. [7, 55-56 бб.]. Мұнда көрсетілген көнерген аталымдарды ары қарай бөле берсе, жіктеліп кете береді. Кәсіпке байланысты көнерген аталымдарға түркімен тілінде зергер деген бір ғана мысал келтірген. Егер бұларды кәсіп түріне байланысты сараласа, мал кәсібіне байланысты : шопан, зеңгі, ойсыл жүктеу/скачать 2,71 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|