Студенттерге өзін-өзі бақылау сұрақтар мен тапсырмалар

1.Кірме сөздердің ескерткіш тіліне енуінің нақты себептері қандай?:

2.Жазба ескерткіштерде кездесетін араб-парсы сөздері сол мұрағат жазылған тілдің даму заңдылығына бағынады ма?

3. Қазақ тілінің құрамында араб-парсы элементтері бар ма?

4. Ескерткіштегі араб-парсы кірме сөздерінің тақырыптық топтары.

5. Араб-парсы кірме сөздерін арнайы зертеген ғалымдардың еңбектері.

ХІІІ ғасырда бір тұтас «орта түркі тілі» қалыптасты, дегенмен тұтас тілдің ішінде оғыздық, қыпшақтық белгілер уақыт өткен сайын айқындала бастады. Өзіндік сипаты бар қыпшақ тілі қоғамдық өмірдің бар саласында пайдаланылды. Әсіресе, ресми іс қағаздары тілі қыпшақ тілі болған болуы керек. Бұл пікірімізге сол замандардағы жарлықтар, хаттар, келісімшарттар дерек бола алады. ХІV ғасырдан бізге 10 шақты хан жарлықтары жетті. Олар ХІV ғасырдың аяғында жазылған Тоқтамыстың екі жарлығы, Темір Құтлығтың жарлығы; Шехрух пен Бабурдың атасы Абусағид ғате Бабурдың әкесі Омар-Шейхтің жарлықтары, ХVІ ғасырдың бірінші жартысында жазылған Мухаммед Герей мен Сағадат Герейдің және Сақып Герейдің жарлықтары. Сонымен қатар орыс тілінде жазылған жеті жарлық бар. Олар Меңгу Темір(1342), Өзбек, Бердібек (1357), Атулақтың (1379) жарлықтары мен Тайдулы ханшаның (1357) үш жарлығы. Бұдан басқа біршама хаттар мен шартнаме аңыздар бар(.В.В.Вельяминов-Зернов «Материалы по для истории крымского ханства . Спб., 1864.).

Жарлықты алғаш рет 1834 жылдары Т.А.Оболенский Москваның орталық архивінен тауып алады. Жарлықтың түп нұсқасы ұйғыр жазуымен жазылған екен. Кез-келген ғалымның тісі батпайтын жазуды мырза Казем-Бек араб әріптерімен транскрипцияға түсіреді. Жарлықтың мазмұнында Ақсақ Темірдің Тоқтамыс Ордасына шабуыл жасамақ ниеті бар екенін, Орданың кейбір бекіністері мен оғландарының сатқыншылық жасап отырғанын мәлімдеп, Ягайламен бұдан былай да жақсы қарым-қатынас жасап тұру ниетінде екенін айтады.

Жарлықтың мәтінін анықтау және оның нұсқасын дәлді түрде транскрипциялау ісінде А.Казем-Бек, В.В.Радлов және И.Березиннің сіңірген еңбектері айрықша болды.

Жарлықтың транскрипциясы:

/1/ Тоқтамыш сөзүм

/2/ Йағайлаға

/3/ Улуғ орунға олтурған йәргәсін

/4/ аңлату Қутлу буға Асан башлы елчіләр

/5/ ійттүк ерді сендағы кәләчіңні

/6/ бізгә ійттің ерді бурунғу йыл Бекбулат Хожамедін

/7/ башлы бір нечә оғланлар Бекіш Турдучақ берді

/8/ Давуд башлы бекләр Едүгү атлы кішіні Теміргә алдыртын

/9/ чықаруб іймішләр ол тіл білә келді ерді

/10/ аларның ала көңүл білә тіл ійіб ілгәрі қыған йетә

/11/ келгәндә аңлаб йығылыб санчышмаға

/12/ турғанда ол йаман кішіләр бурун тебрегәндін

/13/ ел тарбыб ол ішдағы ол чақлы болған йәргәсі ол ерді

/14/ тәңрі бізні йарлығаб душманлуқ қылған Бекбулат, Хожамедін

/15/ Бекіш Турдучақберді Давуд башлы оғланлар бекләрні

/16/ мұңқалтты емді бу йәргәні аңлату Асан Тулу Хоже башлы

/17/ елчіләрні ійттүк емді тағы болса

/18/ бізгә бақир елләрнің чықышларын чықаруб барған

/19/ елчіләргә бергіл хазынаға текүрсүнләр басә

/20/ бурунғу йосунча базаргән ортақларыңдағы йүрүшсүнлар

/21/ улуснуң турушунға дағы йахшы сый

/22/ ол болғай тіб алтун нышанлық йарлық

/23/ туттуқ тақақу йыл тарих йіті йүз доқсан бешдә

/24/ ражаб айының секіз йаңыда орду данда

/25/ ерүрдә біткүлміш.
Қазіргі қазақ тілімен сөйлетсек:

/1/ Менің /Тоқтамыс/ сөзім

/2/ Йагайлаға

/3/ Ұлы орынға отырған жөнін /4/ білдіріп, Құлы-бұға, Асан бастаған елшілер/5/ жіберген едік. Сен де елшілеріңді /6/ бізге жіберген едің. Бұрнағы жылы Бекболат, Қожамедің /7/ бастаған бірнеше ұландар, Бекіш, Тұрдышақ-берді, /8/ Дәуіт бастаған бектер Едіге деген кісіні Темірге астыртын /9/ жіберген екен, ол тіл /хабар/ алып келген еді. /10/ Олардың арам ниетпен хабар жіберіп, ілгері жасырын жетіп /11/ келгенін сезіп, жиылып, соғыспақшы болып /12/ тұрғанда, ол арам ниетті кісілер бұрын қозғау салып, әрекет жасағандықтан /13/ ел қарсы көтеріліп, бұл істің жөні осылай болған еді. /14/ Тәңірі бізді жарылқап, дұшпандық қылған Бекболат, Қожамедін /15/ Бекіш, Түрдышақ-берді, Дәуіт бастаған ұландар мен бектерді /16/ мұқалтты. Енді осының жөнін білдіріп, Асан, Тұлы-Қожа бастаған /17/ елшілерді жібердік. Енді тағы болса, /18/ бізге қарасты (бағынышты) елдердің шығындарын (салық) жинап, барған /19/ елшілерге беріңіздер, қазынаға жеткізсін. Және /20/ бұрынғы жөн-жосық бойынша базаршы серіктестерің (саудагерлер бірлестігін басқарушы адамдарың) тағы жүрсін. /21/ Ұлы ұлыстың қалыпында сақталып қалуына тағы жақсы сый /22/ болсын деп, алтын нышанды жарлық /23/ ұсындық. Тауық жылы, тарихтың жеті жүз тоқсан бесінде /24/ ережеп айының сегізінші жаңасында, орда Донда /25/ тұрғанда жазылған.

Жалпы хан жарлықтарының мәтіндері түсінікті тілмен жазылған. Мәтін құрамындағы барлық сөздерді жіктеп, сараласақ, 80 пайыз түркі сөзі, 10-15 пайыз араб-парсы, 10-15 пайыз монғол сөздері бар. Түркі сөздерінің дені аздаған фонетикалық өзгерістермен дәл бүгінгідей тұлғада келген. Мысалы, ай, елчі, барсы, бек, йол, көңүл, күн, күч, ұара, қол, қонақ, мал, орун, сөз, сусун, тәңірі, тіл, йаман, оң, сол, ілкі, йүз, мың, доқсан т.б. Сонымен қатар бүгінгі тұрғыдан қараған көне сөздер де бар. Олардың мағыналық айырмашылықтары да жоқ емес. Мысалы, аға «сыйлы, құрметті» деген мағынаны білдірсе, алдыртын сөзі «жасырын, астыртын» мәнін білдіріп тұр. Біті «жаз» мағынасын берсе, бітікчі «хатшы» мағынасын береді. Бұл сөздің түпкі түбірі қазіргі қазақ тіліндегі бітім(біт-ім) сөзінің құрамында өлі түбір күйінде жүр. «Ізгі, жақсы» мағынасын беретін едгү сөзі қазақ тіліне игі тұлғасында жеткен. Ал сиурқа «сый көрсету» мағынасын береді де, сиурғал «ханның сый көрсетіп, жарылқаған адамы» дегенді білдіреді.

Жарлық мәтіндеріндегі морфологиялық ерекшеліктерді сараласақ, қазіргі түркі тілдеріне қаншалықты алыс-жақындығы тіпті анықтала түседі. Мәселен, -лық қосымшасы екі түрлі формада –лық, -лығ түрінде қолданылған: йарығ, тамғалығ. Зерделесек -лық формасының жиі қолданығанын байқаймыз. –Лық қазіргі қазақ тілінде зат есім тудыратын ең өнімді жұрнақтардың бірі. Жарлық тілінде -мадын,-мәдін формасы көңіл аударарлық. Мәселен, бітмәдін, қылмадын. Қазіргі қазақ тіліндегі болмайынша, келмейінше дегендегі майын(ша) қосымшасының арғы түбі осы болса керек. А.Ибатовтың айтуынша, бұл тұлғалардың даму жолы мынадай: -мадын,-мәдін –майын –мейін (Ибатов А. Сөздің морфологиялық құрылымы. –Алматы: Ғылым, 1983.).

Сонымен қатар қазақ тіліндегі тұрған-тұғын-тын тұлғаларының тарихи көзін ізерлесек хан жарлықтарындағы –турған формасына барып тірелеміз. Бұл сөз жоқ тарихи морфологиялық сабақтастықтың көрінісі.

Қорыта айтқанда Алтын Орда дәуірінің ресми тілі қыпшақ тілі болды. Бүгінгі тұрғыдан бұл тілдік жүйені көне қыпшақ тілі деп танимыз. Кейінгі қазақ хандығы тұсында көне қазақ тіліне негіз болған осы көне қыпшақ тілі.