Оқулық. 2-басылым. Астана: ф олиант, 2013
жүктеу/скачать 17,71 Mb. Pdf көрінісі
|
| көбейту әдістері
Ж еміс-жидек өсімдіктерін көбейтудің екі әдісі бар: тцқымынан көбейту жөне вегетативті көбейту. Түңымынан көбейту жыныстың әдіс болып табылады. Түңымынан көбейту кезінде ж аңа өсімдік екі гаметаның ңосылуы нәтижесінде пайда болады. Түқымынан еккен кезде ұрп ақты ң бірш ам а өзгеріске түсуі м үм кін . Ол өзгерістің дәрежесі көбейтіліп отырған өсімдіктің түріне байланысты болады. ; Вегетативті көбейтудің түңымынан көбейту әдісінен айырмашылығы, оның негізі — жыныссыз үдайы өсіру. Бүл ж ағдайда ж аң а өсімдік вегетативті бөліктерден: тамырдан, бцршіктен, жапырақтан пайда болады. Ол процеске өсімдіктің жасуш алары, тіндері мен мүшелері қатысатындыңтан, бүл әдісте генетикалың өзгергіш тік болмайды. Ж еміс-жидек даңылдарының іріктелген не месе адам жасаған сорттарының басым көпш ілігі күрделі түңым қуалау негізі бар будан болып табылады. Мүндай өсімдіктерді түқы м ы нан көбейткен кезде үрпағы нда жабайы түрі басым немесе соған ж ақы н белгілері мол болады. Соның салдарынан бірінші үрпағының өзінде бүл сорттың қүнды өндірістік, биологиялық сапалары жойылады. Сондықтан да жеміс дақылдарын көптеген жағдайда вегетативті өдіспен көбейтеді. Ал түңымынан көбейту өдісі негізінен жабайы телітуш ілер өсіру үшін қолданылып, содан соң оған екпе сорттар үластыры лады . Ж ем іс-ж идек өсім діктерін түқы м ы нан көбейту өдісі ж аң а сорттар ш ы ғару кезінде сел екц и я ж үм ы сы нда кеңінен пайдаланылады. Вегетативті көбейтудің сан алуан өдістері екі топқа бөлінеді: табиги жөне жасанды көбейту. Табиғи көбейтуге табиғатта кездесіп жүрген көбейту өдістері жатады. Эво- люция процесінде өсімдіктө вегөтативті көбөйтудің нөгізгі мүшелері: баданалар, тамырсабақтар, сұлама бүтаңтар, т.б. қүралады. Ж еміс-жидек шаруашылығында мүндай өдістің мысалы ретінде бүлдіргеннің мүртшаларымөн, шиенің, алхорының, таңңурайдың тамыр атпаларымен көбеюін келтіру ге болады. 46 2-үлгі. Жеміс-жидек өсімдіктперінің өніп-өсуінің негізгі әдістері 6-сурет. Жеміс-жидек өсімдіктерін вегетативті көбейтудің эдістері: 1 - мцртшалар арңылы ( булдірген); 2 - тамыр атпалары арқылы ( таңқурай); 3 ,4 ,5 - дога тэрізді, көлденең жэне тік сцлама бцтақтар арқылы ( тцшала, қарақат, алма мен алмцрттың клонды телітушілері); 6 - қатайган қалеміиелер арқьілы ( қараңат, тцшала); 7 - жасыл қалемшелер арқыльі; 8 - тамырдан алынган қалемшелер арқылы: 9 - тіні арқылы өсіру 47 Жасанды вегетативті көбейту өдісіне қалемшелермен, с ү лама бүтақтармен, бүталарды бөлумен және үластырумен көбейту тәсілдері ж атады . Ж ем іс ш аруаш ы лы ғы нда қалемшелер сабацтъщ, т амырлық ж әне ж апырақтық қалем ш елер болып бөлінеді. А ғаш танған (ңатайған) қалемшелерді ңолдану жасанды көбейтудің ең қарапа- йым әдісі болып табылады. J К ө ш е т т ік ш а р у а ш ы л ы ғы т ә ж ір и б е с ін д е ж и д е к даңылдарын (ңараңат, түш ала), сондай-аң кейде шие, алхоры ны ж ән е клонды тел іту ш іл ер д і қалем ш елеп Қ атайған қалем ш елерден ж ү зім н ің , ан арды ң, ін- ж ірдің көшеттерін оңай өсіріп алуға болады. Сүлама бүтақтан көбейту дегеніміз - өркендерді немесе бүтақтарды аналы қ өсімдіктерден бөлмей тамырланды- рып өсіру. Осылайша сабақ бөлігінде қосымша қосалқы тамырлар ш ы ғаруға бейім өсімдіктерді көбейтуге бо лады . А лма мен ал м ү р тты ң , ж и д ек даң ы лдары н ы ң және басңа да дақы лдарды ң оты рғы зы латы н клонды телітуш ілері осындай өдіспен өсіріледі. В егетативті көбейту өдістерінің ішінде үластырудың орны ерекше. Себебі осы өдіспен көбейтілген ж аңа өсімдік будандасу есебінен екі, кейде тіпті үш өсімдіктің қасиеттерін алады. Ж еміс дақылдарының басым көпш ілігі: алма, алмүрт, шабдалы, өрік, төтті шие, т.б. үш ін осы өдіс ең сенімді өдіс болып табылады. . - В егетати в ті көб ей ту к е зін д е а н а л ы қ ө с ім д ік т ің вегетативті мүшелерінің бөліктерінен ж аңа ағза пайда болады. Клон деп мәдени сорттың вегетативті үрпағын айтады. Клон аналық өсімдікпен генетикалық жағынан бірдей жөне оның барлық сапалық белгілері толың саңталады. Үластьіру Қос ж арнақты өсімдіктердің ботаникалың жағынан ж аңы н түрлері сабақтары ны ң тіндері кам би й дің іс- өрекетінің арқасында бір-бірімен бірігіп кете алады. Осы 48 ңасиет үластыру өдісінде қолданылады. Үластыру кезін- де бүрш ік немесе мәдени сорттың қалемш есі бүлатал сидамына телінеді. Бүлатал дегеніміз - жеміс ағашының түңымынан өсірілген ж ас ағаш . Телу (үластыру) үшін алынған мәдени сорттың (өсімдіктің) бүрш ігі немесе қалемшесі т елінуш і деп аталады. Телінушіні телу үшін алынған бүлатал т еліт уш і деп аталады. Үластыру өнері адам баласы жеміс-жидек дақылдарын өсіре бастаған кезде пайда болды. Қазіргі уақы тқа дейін үластырудың 150-ден аса түрлері белгілі. Оларды үш топңа белуге болады: көзсабақтау, цалемшемен цлас- тыру, жанастырып цластыру. К өзсабақтау - үласты руды ң ең қар ап ай ы м жөне өнімді әдісі. Бүл өдісті ңолданған кезде телінуші ретінде тілше пайдаланылады. Тілш енің қүрамында өте ж үңа сүрек пен бүршік болады. Телітуші ретінде 1-2 жылдың екпе көшеттер немесе сүлама бүтақтар қолданылады. Көзсабақтау әдісі үластырылған бүршіктердің тіршілікке қабілеттілігінің ж оғары болуын, тіндердің тез бірігіп кетуін ж өне телін уш і м атериалы ны ң көп мөлшерде үнемделуін қамтамасыз етеді. Қ алем ш ем ен ү л асты р у әд ісін ің қолдан ы лу аясы кең: көшеттіктерде, ж ас жөне жеміс салатын баңтарда қ о л д а н ы л а д ы . Т е л ін у ш і р е т ін д е 2-3 б ү р ш ігі бар қалемшелер пайдаланылады. Көшеттіктерде ңалемшемен үластыру қысқы мерзімде телу жөне өнбей қалған бүршіктерді қайтадан үластыру үшін ж үргізіледі. Ж анасты ры п үластыру - үл астырудың ерекше әдісі. Қатар өсіп түрған екі өсімдіктің сабаңтарын бір-біріне жақындатады. Бір-біріне түйіскен жерде телінуші мен телітуш ін ің қабы ғы н сүрегіне дейін кесіп алады да, ж алаңаш танған беттерін беттестіріп, бір-біріне тығыз етіп ңысып байлап тастайды. Бүл өдістің орындалуы өте күрделі, сондықтан тек төжірибе жүмыстарында ғана қолданылады. 4-0127 жүктеу/скачать 17,71 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|