Оқулық Алматы, 013 (07) ббк 88. я7

• 
  Зерттеуші зерттеліп отырған психикалық құбылыстарға өз тарапынан жағдайлар туғызады;
  
• 
  Алынған деректерді қайта-қайта алуға мүмкіндігі бар;
  
• 
  Экспериментте бөлек көрсеткіштерді қысқа және қарапайым түрде белгілеуге болады, бірақ зерттеу протоколы анық болуы керек.
  
• 
  Протоколдың сараптамасы бақылау нәтижелеріне қарағанда жеңілірек, өйткені эксперимент нәтижелері бір типті және бір ағыммен өтеді.
  

• 
  Зерттеушінің өз ыңғайына қарай экспериментті жүргізсе, зерттеудің шынайлығы болмайды. Бала өз кемшіліктерін білдіргісі келмей жасанды қылықтар көрсетеді немесе ұялып, еркін ашыла алмайды;
  
• 
  Дайындалған сұрақтарға балалардың берген жауаптарынан зерттелініп отырған баланың тұлғалық қасиеттері байқалмайды;
  
• 
  Эксперимент зерттеушіден арнайы дайындықты, яғни техникалық дағдыларды, вариациялық статистиканың қарапайым тәсілдерін талап етеді:
  
• 
  Әр түрлі құралдардың көмегімен зерттелініп отырған балалардың жауаптары сигнал арқылы берілгенімен, зерттелуші балалардың мінез- құлығына көңіл аудара қоймайды.
  

Кейбір психологиялық эксперименттер арнаулы аппараттар қолдануды қажет етеді. Мәселен, балалардың көзбен көру қабылдауын зерттегенде көбіне көздің қимылын тіркеп отыратын арнаулы құрал қолданады.

Эксперимент өткізілетін бұрын-соңды әдеттенбеген жағдайлар, әсіресе аппараттар қолдану баланы қысылтып, оның мінез-құлқын өзгертуі, кейде баланың тапсырманы орындаудан бас тартуына немесе берген сұраққа ойланбастан қалай болса, солай жауап беруіне әкеліп соқтыруы мүмкін. Сондықтан ғалымдар балалармен эксперимент

жасағанда, оны қызықты ойын түрінде немесе сурет салу, құрастыру т.б. тартымды іс-әрекет түрінде өткізуге тырысады. Мәселен, баланың көзбен шамалай білуін дамытуға арналған зерттеу кезінде үш жасар балаларға ұзындығы әр түрлі екі шыбық беріп, соның қайсысы ұзын екенін көрсетуді сұраған. Балалар көбінесе шамамен, қарамастан көрсеткен. Мұндай тапсырма оларды, әрине, қызықтырмады. Содан соң әр шыбықтың астыңғы жағына кнопка қадап, стол үстіне электрлендірілген ойыншық - металлофонда ойнайтын ит қойылады. әр жолы ұзын шыбықтың астындағы кнопка ойыншыққа қосылып отырды. Сосын балаға: «қазір ит металлофонда ойнау үшін сен не істеу керек екенін ойлап табасың. Егер сен ұзын шыбықты бассаң, ит қуанып кетеді де, ойнай бастайды», - деді. Эксперимент өткізудің формасын бұлайша өзгерту балаларға ерекше әсер етті. Балалардың барлығы да шыбықтарға зейін қоя қарап, керектісін іздей бастады, иттің ойнағанын көргенде: «Міне, мен дұрыс бастым ғой». Ит ойнады», - деп айқайлап жібереді. Экспериментті тіпті көздің қимылын зерттегеннің өзінде де ойынға айналдыруға болады. Ол үшін баланың денесінің әр жеріне сымы бар электрод бекітеді. Осындай зерттеудің бірінде ғарышкер болып ойнау ойдағыдай нәтиже берді, ондағы электродтары бар көзілдіріктер космостық скафандрдың бір бөлшегі еді.

Көп жағдайда балалармен эксперимент тікелей балабақшада өткізіледі, зерттеуші балалардың іс-әрекетін ұйымдастырушы тәрбиешінің рөлін атқарады. Бұл жағдайда балалар өздеріне ұсынған ойынның немесе берілген тапсырманың әдейі ұйымдастырылып отырғанын сезбей де қалады. Айталық, арнайы ойынға қатысқан балаларға мал, машина, мебель, ойыншықтар бейнеленген көптеген карточкалар үлестіреді де, енді олардың бір-біріне үйлестігіне қарай топтастырып жайып қоюды ұсынады. Мектеп жасына дейінгі балалар ойынға қызыға кіріседі, балалар бір тектес суреттерді іріктеген кезде қандай қорытынды жасағанын, қандай белгілеріне көңіл бөлгенін тек зерттеуші ғана анықтайды. Немесе мектепке дейінгі ересек балаларды жалаушалар жасауға үйретеді. Бір топқа бұл жалаушаларды кейін мереке ойынын ойнау үшін, ал үшіншілеріне - ойыншықтары жоқ сәбилерге тарту ету үшін жасап жатырсыңдар деп түсіндіреді. Бұл балалар үшін әдеттегі сабақ болғанымен, зерттеушіге әр түрлі себептің балалардың іс-әрекетіне қаншалықты әсер еткенін білуге көмектесетін әдіс болып табылады.

Әдетте мұндай эксперименттер табиғи деп аталады. Мектеп жасына дейінгі балаларға қолдануында лабораториялық және табиғи

Психологиялық зерттеудің әдісі болып табылатын қалыптастырушы экспериментті балаларды оқыту мен тәрбиелеудің жаңа бағдарламалары мен тәсілдерінің тиімділігін анықтау үшін қолданылатын педагогикалық эксперименттен ажырата білуі керек. Сырт көзге олар бір-біріне ұқсас, екеуіне де балалар әлдене жаңалыққа үйрету, оның табысты нәтижесін ұсынылған болжамдардың дәлелі ретінде қарайды. Айырмашылық осы болжамдардың өзінің сипатында: психолог үшін ол психикалық үдерістердің, сапаның жеке бастың қасиетінің қандай ерекшеліктері даму барысында қалыптасатынын болжау болса, педагог үшін баланы оқыту мен тәрбиелеуде жақсы нәтижеге қалай, нендей жолдармен жетуге болатынын болжау.

Балалар қабылдауына арналған бақылау мен эксперименттерден олардың мектепке дейінгі шақта заттардың түрін жекелеп бөлек-бөлек қабылдай алмайтыны, яғни оның нендей бөлшектерден тұратынын, олардың қалай орналасқанын айыра алмайтыны бұрыннан белгілі. Мектеп жасына дейінгі бала не заттың жалпы құрылымына, не оның жеке бір бөлшегіне көңіл бөледі де, оны қалған бөлшектерімен байланыстыра қарамайды. Заттың түрін жекелеп бөлек-бөлек қабылдау үшін оны ойша әр бөлшектен қайта құрып шыға алатындай, оның ішкі моделін жасайтындай болуы керек. Ал бала бұған қажетті іс-әрекет жасай алмайды. Егер бұдан кейін де ол әр бөлшекті бөлек ұғынатын

болса, онда ол қабылдаудың жаңа типін - моделдеуші іс-әрекеттерді игергені.