Оқулық Алматы, 014 Қазақстан Республикасы Білім жəне ғылым министрлігінің «Оқулық»

229
Дене дайындығы – спортшының тұтас организмі мен мүшелері 
қызметінінің дамуына, олардың жұмыс қабілеттіліктерінің артуына, 
күш, жылдамдық, төзімділік, ептілік, иілгіштік сияқты дене сапала-
рын арттыруға ықпал ететін жəне спорттық жарыстар барысында 
қажетті психологиялық тұрақтылыққа əкелетін арнайы жаттығулар 
арқылы жетілдіру.
Дене дайындығы жалпы дайындық (ЖД) жəне арнайы дене 
дайындығы (АДД) деп бөлінеді. Арнайы дене дайындығы өз тара-
пынан: 
1. Алдыңғы (АДД);
2. Негізгі (АДД) деп екіге бөлінеді. 
Алдыңғы арнайы дене дайындығы кезінде арнайы дайындықтың 
негізі қаланады. Ал негізгі арнайы дене дайындығы барысында тек 
спорт түрі ерекшелігіне сəйкес арнайы жаттығулар орындалады.
Спорттық тəжірибе көрсеткендей, алдымен жалпы дене 
дайындығы іске асырылғаннан кейін, соның негізінде арнайы 
дене дайындықтары жаттығулары қолданылады. АДД дайындығы 
арқасында жоғары спорттық көрсеткіштерге жету мүмкіндігі арта-
ды.
Жалпы дене дайындығы (ЖДД) арқылы денсаулықты 
шынықтырып, адамның жұмыс қабілеттілігін жақсартуғаболады. 
Денсаулығы шыныққан адам дене жүктемелерін жеңіл атқарып, 
жылдам бейімделеді, спортшыға қажетті дағдыларды тез үйренеді. 
Жалпы дене дайындығы кезінде адам организміне жан жақты пай-
далы əсер етуші жаттығулар таңдап алынады. Мысалы, ұзақ уақыт 
жүгіру кезінде адам организмінің барлық мүшелері іске қосылады, 
берілген жүктемелерге бейімделу қалыптасады.
Жаттығу мақсатына байланысты кей жағдайларда адамның 
кейбір мүшелерінің ғана жұмысын жетілдіру үшін арнайы шектеулі 
жаттығулар таңдалып алынады. Осы жұмыстардың барлығы біріге 
келіп, адамның жалпы дене дайындығы сапасын арттырады.
Жалпы дене жаттығуларына арналған жаттығулар түрлері:
а) жаттығуларды бір орында тұрып (статикалық) жəне қозғалыста 
(динамикалық) құрал-жабдықсыз жеке немесе бірлесіп орындау;
б) жаттығуларды бір орында тұрып жəне қозғалыста құрал-
жабдықпен орындау;
в) арнайы жабдықтарда жаттығу (керме, қос сырық, штанга, 
арқан, доп, т.б.);

230
г) акробатикалық жаттығулар (күшпен, секірулер арқылы).
д) жеңіл атлетке қажетті спорттық ойындар түрлерін қолдану.
Арнайы дене дайындығы:
1. Алдыңғы арнайы дайындық (АДД 1);
2. Негізгі арнайы дайындық (НАД 2) деп екіге бөлінеді. 
Алдыңғы арнайы дайындық (АДД 1) кезінде арнайы дайындық-
тың негізі қаланады. Негізгі арнайы дайындық (НАД 2) барысында 
тек спорт түрі ерекшелігіне сəйкес арнайы жаттығулар орындалады.
Алдыңғы арнайы дайындық (АДД 1) маманданған спорт 
түріне қажетті дене дайындығы мен қозғалыс түрлерін жетілдіруге 
бағытталады. 
Қазіргі спорттық жарыстар кезінде спортшыдан дене 
дайындығының өте жоғары дəрежеде болуы талап етіледі, денеге 
түсетін ауыр жүктемелерді еркін көтеруге дайын болуымен қатар, 
жаттығулар жүктемелерін орындағаннан соң организмнің қайтадан 
қалыпқа келуі басты талап болып саналады. Ол үшін спортшы ар-
найы (АДД 1) мен негізгі арнайы (НАД 2) дайындықтарынан өтіп, 
көп жылдарға созылатын дене жаттығуларын меңгеруге дайын бо-
луы қажет.
Арнайы дайындықты іске асыру үшін қажетті міндеттер:
– маманданған спорт түріне байланысты адам организмі қызметі 
мүмкіндіктерін жетілдіру, əлсіз дене сапалары деңгейін көтеру;
– дене дайындығын арттыру бағытында барлық дене сапаларын 
(күш, жылдамдық, төзімділік, иілгіштік, ептілік) жетілдіру;
– спорт түрі моделіне сай келетіндей дайындық бағыттары 
жұмысын жетілдіру.
Жоғарыда көрсетілген міндеттерді іске асыру мақсатында алда 
атқарылатын жаттығу жұмыстары жоспары жасалады. Жоспар 
спорт түрі ерекшелігін ескеріп жасалады. Мысалы, кросс – жүгіру 
жаттығулары үшін арнайы төзімділікті тəрбиелеудің жолы болып 
табылады. Кроссқа жүгіруді орта жəне алыс қашықттықа жүгіретін 
желаяқтар көп пайдаланады. Басқалар жеңіл атлеттер үшін ол жал-
пы дайындық жаттығулары ретінде қолданылады.
Жаттығуды жоспарлау кезінде спортшыны жоғары спорттық 
шеберлікке жеткізу мақсатында əр спортшының өз туа біткен 
ерекшелігін ескере, жеке-дара жаттығу жолдарын табу маңызды бо-
лып келеді. 
Жеке-дара жолды іздеу спорт түрінің ерекшелігін толық ескере 

231
жан-жақты қарастырылған жұмысты ұйымдастырумен тікелей бай-
ланысты болып келеді.
Жаттығуды күрделенген жағдайда орындату арқылы спортшы-
ның арнайы даярлығын арттыру өзінің пайдалы жақтарымен белгілі. 
Арнайы дайындық жұмыстары кезінде жүктеменің қарқынын 
азайта отырып, көлемін арттыру əдістемесі де қолданылады. Осы 
жағдайда жұмыс қарқыны, ең жоғары қарқынның 75-80 пайызы 
жағдайында орындалады да, есесіне жұмыс орындау көлемі артады. 
Жаттығу қарқынын төмендету жолымен жұмысты ұйымдас-
тырудың тағы бір пайдасы, дененің функциялық бейімделуі орталық 
жүйке жүйесі жұмысының бейімделуінен кейін іске асырылатын 
болғандықтан, денедегі морфологиялық өзгерістер соңынан пайда 
болады. 
Егер жаттығудың қарқынын арттыру арқылы жұмысты 
ұйымдастырған болса, онда орталық жүйке қызметіне көп 
салмақ түсуі салдарынан организмнің қызметтік қорларын қосу 
мүмкіндіктері тежеледі. Осының салдарынан организмде шаршау 
орын алып адам жұмысы қабілеттілігі төмендейді.
Сондықтан циклдік спорт түрлерінде жаттығу сапасын 
төмендетіп алмас үшін жұмыс қарқынын ЖЖЖ 150-170 екп/мин 
мөлшерінде ұстаған дұрыс.
Жаттығу жұмыстарын қайталау санын арттыру, сонымен 
қатар жұмыс ұзақтығын да арттыру, қазіргі кездегі жаттығу 
жұмыстарындағы пайдалы бағыт болып табылады.
Жаттығу жұмыстарының арнайы дайындығын қалыптастыру ба-
рысында спорт түріне қажетті жаттығулар таңдап алынады. Арнайы 
дайындық жаттығуларын аптасына екі реттен кем емес жағдайда 
қайталатып отыру нəтижелі болады. Жаттығу барысында əсіресе, 
жарыстық жағдайда болатындай етіп қайталату тіптен дұрыс.
Арнайы дене дайындығы (АДД 1) кезінде қосымша тапсыр-
малар беру орынды. Мысалы, жеке спорт түрлеріне қажетті ар-
найы жылдамдық пен жиілікті ұстау, дене буындары қозғалысы 
мүмкіндігін арттыру, т.с.с. 
Негізгі арнайы дайындықта (НАД 2) тек спорт түрі ерекшелігіне 
қажетті арнайы жаттығулар орындалады. Оған маманданған спорт 
түріне байланысты дене дайындығы, əдіс-тəсілдік шеберлігінің 
дайындық кезеңдерінде көрсетілген міндеттеріне байланысты 
тапсырмаларға сай болуына мүмкіндік туғызу, т.б. жатады. Негізгі 

232
арнайы дайындық барысында басқа спорт түрлерінде кездесетін 
жаттығулар түрлерін де қолдану тиімді.
Негізгі арнайы дайындықта қолданылатын жаттығулар қарқыны 
жарыстық кездегі қарқын талабы бойынша орындалады, немесе 85-
90% көлемінде, кей жағдайларда жаттығу қарқыны жарыстық талап-
тардан да артып кетеді. 
Сайып келгенде, спортшының дене дайындығы жалпы дене 
дайындығы (ЖДД), алдыңғы арнайы дайындық (АДД 1), негізгі 
арнайы дайындық (НАД 2) сатыларынан тұрады. Бұл сатылардың 
өтуі бір-бірімен тығыз байланысты. Мəселен, бастапқы жалпы дене 
дайындығының жақсы өтуі кейінгі сатылардың нəтижелі болуын 
қамтамасыз етеді. 
Сондықтан, жылдық жаттығу жұмыстарын іске асыру кезінде 
барлық дайындық сатыларының бір-бірімен орынды алмасып оты-
руы, болашақ спорттық жетістіктердің тұрақты болуына ықпал етеді.
Дене дайындығын арттырудағы көрсетілген үш саты барысын-
да, бірінші кезеңде жаттығу жұмыстарының көлемі ұлғая отырып, 
қарқыны орташа сақталатын болса, келесі бөлімдерде көлемі азая 
отырып, есесіне қарқыны арта түседі. 
Дене дайындығын арттырудың барлық сатылары жылдық 
жаттығу жұмыстарында іске асырылып, бірінші жəне екінші саты-
сы дайындық кезеңінде, ал үшінші негізгі арнайы дайындық сатысы 
жарыстық кезеңінде жүргізіледі. 

жүктеу/скачать 9,2 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: