Оқулық Алматы, 014 Қазақстан Республикасы Білім жəне ғылым министрлігінің «Оқулық»

245
көбірек сипат алады. Сондықтан да сауықтыру мақсатында 
қолданылатын дене шынықтыру сабақтары мен спорттық 
жаттықтырудың бастапқы кезеңдерінде жалпы жаттығу əсерін 
тудыратын, яғни жалпы дамытатын жаттығулар сияқты сан ал-
уан ұқсас жаттығулар кең қолданылады. Функциялық сұранысты 
(функциялық дайындық) арттыра отырып, спорттық нəтижені əрі 
қарай өсіру үшін жаттығу арнайылығы принципі көбірек ескерілуі 
қажет. Жоғары спорттық шеберлік деңгейінде жаттықтырудың ба-
рынша жоғары əсеріне, яғни спорттық нəтиженің өсуіне сол спорт 
(жарыс) түрі үшін негізгі болып табылатын спорттық жаттығуларды 
жаттықтыру мақсатында қолданған кезде қол жеткізілетіндігі жалпы 
ереже болып саналады.
Қимыл дағдысына (спорттық техникаға) қатысты жаттығу 
əсерінің арнайылығы
Кез келген спорттық жаттығуды орындау бұлшық ет қызметінің 
арнайы ерекшеліктерімен, яғни олардың арнайы жиынтығы, 
белсенділік дəрежесі, қосылу жəне ажыраудың уақыттық 
бірізділігімен сипатталады. Бұл аталған барлық ерекшеліктер 
қозғалысты басқарудың арнайы орталық жүйке программасының 
жүзеге асырылуымен анықталады. Жаттықтыру үдерісінде бұл 
программа біртіндеп жетілдіріле түседі, бұл жаттығуды орын-
дау техникасының (нəтижесі мен үнемділігінің) жақсара түсуімен 
көрінеді. 
Жоғары спорттық нəтижеге жəне (немесе) жаттығуды 
орындаудың жоғары үнемділігіне жету жайында сөз қозғағанда, 
оның айтарлықтай шамада қимыл дағдысының (оны орындау 
техникасының) жетілуіне тəуелді болатынын атап өткен жөн.
Əрі жаттықтыру жаттығуларын таңдау кезінде жаттығу əсерінің 
арнайылылығы принципі басты рөл атқаруы тиіс. 
Мысалы, егер иықтың бүккіш бұлшық еттері статикалық 
(изометриялық) күші шынтақ буынының 115°
бұрышында үнемі 
жаттықтырылса, жаттықтырылған бұлшық еттің максималды ерік 
күшінің ең жоғары өсімі осы бұрышта байқалады. Динамикалық 
(изокинетикалық) жаттығу кезінде динамикалық күштің ең жоғары 
өсімі жаттықтыру жүргізілген қозғалыс жылдамдығы кезінде 
көрінеді. Изометриялық күштік жаттығулар көп дəрежеде бұлшық 
еттің изометриялық (статикалық) күшін арттырса, ал динамикалық 
күшті аз əсер етеді немесе мүлдем өзгертпейді. Динамикалық 

246
күштік жаттығулар жоғары дəрежеде жаттықтырылған бұлшық 
еттің динамикалық күшін жоғарылатса, ал олардың статикалық 
(изометриялық) күшін аз дəрежеде жоғарылатады. 
Қимыл дағдысына (спорттық техникаға) қатысты ең жоғары 
жаттығу əсеріне негізгі жаттықтыру жүргізілетін жаттығуларда қол 
жеткізіледі. 
Жетекші дене (қимыл) сапасына қатысты жаттығу əсерінің 
арнайылығы. Бұл феноменді ашып көрсететін нақты мысал ретінде 
бұлшық ет күшін жаттықтыру нəтижесінің төзімділікке аз ықпал 
ететіндігін, ал төзімділік жаттығуларының көбіне, бұлшық ет 
күшін өзгертпейтіндіктерін айтуға болады. Жылдамдықты-күштік 
жаттығулар көп шамада спортшының жылдамдықты-күштік 
қасиеттерін арттырса, ал төзімділіктің дамуына əкелетін жүйелер 
мен механизмдерді аз дамытады немесе мүлдем дамытпайды. 
Керісінше, төзімділікке жаттықтыру бұлшық ет қуаттылығына 
жауапты жүйелер мен механизмдерді аз жұмылдыра отырып, 
төзімділіктің жоғарылауына əкеледі. 
Қажетті дене (қимыл) сапасын дамыту үшін жаттықтырылатын 
сапаның даму деңгейіне жауапты жəне осыған орай оның барын-
ша нəтижелі дамуына ықпал ететін физиологиялық жүйелер мен 
механизмдерді көп дəрежеде іске қосатын арнайы жаттықтыру 
жаттығулары мен режимдері қолданылуы тиіс (3-тарау, 23-суретті 
қараңыз). 
Белсенді бұлшық ет тобы құрамына қатысты жаттығу 
əсерінің арнайылылығы. Бұл феномен жайында барынша жоғары
функциялық көрсеткіштер мен ең жоғары үнемділік негізгі 
жаттықтырылатын бұлшық ет топтарын жұмылдыра орындалатын 
жаттығуларды орындау кезінде көрінуі куəландырады. Мысалы, 
білікті спортшыларда ОМП ең жоғары деңгейі арнайы (жарыстық) 
жаттығуларды орындау кезінде тіркелген. Жаттықпаған адамдарда 
ОМП ең жоғары мəні тредбанда жүгіруде, ескек есушілерде ескек 
есу кезінде, велосипедшілерде велоэргометрде жұмыс кезінде, 
конькишілерде конькимен жүгіру кезінде байқалған. Жаттықпаған 
адамдарда ОМП тредбанда жүгіруге қарағанда жүзу кезінде төмен. 
Жүзгіштің біліктілігі артқан сайын соғұрлым оның ОМП жүгіру 
кезіндегі мəніне тақай бастайды. 
Белсенді бұлшық ет тобы құрамына қатысты жаттығу əсерінің 
арнайылығына жаттығуға дейінгі жəне кейінгі бір адамдарға 
жүргізілген зерттеу нəтижелері нақты дəлел болып табылады. 

247
Жаттығу əсерінің арнайылығы кей жағдайларда белсенді 
бұлшық ет массасының құрамымен ғана емес, сонымен бірге оның 
көлемімен де анықталады. Əсіресе, бұл төзімділік жаттығуларына 
қатысты жақсы көрінеді. Осымен бір жағынан, көптеген бұлшық 
ет топтарының белсенді қатысуымен орындалатын жүгіру 
жаттығуларының велоэргометрге (велосипедке) немесе жүзуге 
қарағанда неғұрлым тиімдірек болатыны түсіндіріледі.
Сыртқы ортаның əртүрлі жағдайларында көрінетін жаттығу 
əсерінің арнайылығы. Жаттығу сыртқы ортаның белгілі бір 
жағдайларында орындалады. Сəйкесінше спортпен жаттығушы 
организміндегі адаптациялық өзгерістер осы қоршаған орта 
жағдайларына оның барынша оптималды бейімделуін қамтамасыз 
етеді. Мəселен, жазықта жүргізілген төзімділікке жаттықтыру 
үдерісінде дамыған арнайы адаптациялық өзгерістер төзімділіктің 
осы арнайы жағдайларында жоғарылауына əкеледі. Сондықтан 
да биіктіктің гипоксиялық жағдайларына жоғары тұрақтылықты 
қамтамасыз етуде оптималды жəне тіпті, барабар болып табыл-
майды. Бұл бір жағынан, неліктен көбіне мықты жаттыққан 
спортшылардың жаттықпаған адамдарға қарағанда гипоксиялық 
жағдайға ерекше жоғары тұрақтылыққа ие болмауын түсіндіреді. 
Керісінше, сыртқы ортаның гипоксиялық жағдайларында ұзақ уақыт 
болу үдерісінде осы арнайы жағдайда жаттығушы организмінде 
оның жұмысқа қабілеттілігін жоғарылатуға əкелетін арнайы 
адаптациялық өзгерістер туындайды. Сонымен қатар спортшының 
мұндай биіктікте жаттығуының акклиматизациялық бейімделуі 
жазықтағы сияқты басқа арнайы жағдайларда жұмыстарды орындау 
кезінде елеулі артықшылықтар бермейді. 
Бейтарап температуралық жағдайларда жүргізілген ешқандай 
жаттығу толығымен арнайы жылуға бейімделуді алмастыра ал-
майды, яғни арнайы акклиматизация жүргізілмесе, спортшыда 
жаттықтыру əсерлері (функциялық дайындық, спорттық нəтиже) 
үнемі дайындық өткен бейтарап жағдайларға қарағанда ыстық жəне 
ылғалды ауа ортасында төмен болады. 
Жоғарыда айтылғандар спортшы дайындығы жарыс өткізілетін 
жағдайларда жүргізілу қажеттігін көрсетеді. 

жүктеу/скачать 9,2 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: