Оқулық Алматы, 014 Əож 159. (075. 8) Кбж 88. 37 я 73 б 24
жүктеу/скачать 0,87 Mb.
|
| Төртінші қарама-қайшылық: дамудың гетерохрондығы неме- се біркелкі болмауы. Дамудың біркелкі болмауы, бұл – бірқатар көріністері бар дамудың ортақ заңы.
Адамтану мəселелерін жасау мен жүзеге асыру саласындағы маман, белгілі ресейлік психолог Б. Г. Ананьев адам өмірінің барлық фазалары мен кезеңдері жайлы мəліметтерді қамтитын жəне адамның дара дамуының бірлігін ашатын, адамның жас ерекшелік дамуының біртұтас жүйесін құру қажеттігіне нұсқаған. Б. Г. Ананьев адамның дара дамуы кез келген басқа ағзаның да- муы сияқты филогенетикалық бағдарламаланған онтогенез деп есептеген. Өмірдің қалыпты мерзімі жəне дара даму кезеңдерінің немесе фазаларының бірізді алмасып отыруы қатаң түрде сол бағдарламамен анықталады. Адамның онтогенезінде тұқым қуалаушылық пен орта арасындағы, тіршілік əрекетінің əрқилы реттеушілерінің арасындағы, ағзаның біртұтас құрылымындағы əртүрлі жүйелер, органдар жəне ұлпалар, тканьдар арасындағы көптеген қарама- қайшылықтар туындап, жүзеге асырылып отырады. Сол тектес ішкі қайшылықтардың бір көрінісі – дамудың əркелкілігі, яғни əрқилы психикалық қызметтер, қасиеттер жəне құрылымдар біркелкі дамымай, əрқайсысы жетілуінің, тұрақталуының жəне төмендеуінің өз кезеңдері орын алатын жағдай. Дамудың гетерохрондығы дегеніміз – жеке ағзалар мен қызметтердің даму фазаларының уақыт бойынша сəйкес келмеуі. Мəселен, қиялдың дамуы, ерік əрекеттері қызметтерінің дамуына сəйкес келмейді. Алғашында ғалымдар даму фазаларының өзгерістері мен гетерохрондығының сəйкессіздігі – жетілу мен өсу үдерістеріне ғана тəн құбылыс деп есептеген. Алайда, бұл құбылыстардың инволюциялық үдерістердің гетерохрондығы жəне жеке жүйелердің қартаюының əркелкілігі сияқты қарттықта көрініс беретінін тəжірибе аңғартты. Дамудың жеке фазаларының ерекшеліктері тек биологиялық алғышарттармен ғана анықталмайтынын ескерген жөн. Тұқым қуалаушылықтың ұзақ өмір сүрудің маңызды дерегі екендігі белгілі, алайда ол жалғыз дəйек емес: ол тіршілік ету жағдайлары, тəрбиенің, іс-əрекеттің сипатын да қамтиды. Демек, онтогенезді сөз еткенде, адамның өмір жолын да ескеру қажет, яғни тұғланың белгілі бір қоғамда қалыптасып, дамуының тарихын ескеру қажет. Өйткені əрбір адам нақты дəуірдің заман- дасы жəне белгілі бір ұрпақтың құрдасы. Адам өмірінің алғашқы кезеңдерінен-ақ тіршілік пен тəрбиенің əлеуметтік жағдайларына тəуелді болады. Тұлғаның қалыптасуы индивидтің адам өмірінің екінші-үшінші жылдарында қарқынды жүретін ерте əлеуметтенуінің ұзақ жəне көп фазалы үдерісі болып табылады. Осылайша, тұлғаның тарихы дүниеге келу мерзімімен белгіленсе де, кешірек басталады. Адамның индивид (дене дамуы), тұлға (азаматтық даму), танымның (ақыл-ойдың дамуы) жəне еңбектің (еңбекке қабілеттілік) субъектісі ретінде ер жетуінің мерзімдері сəйкес келмейді. Дамудың осы бағыттарының жиынтығы адам даралығының қалыптасуы үшін негіз болып табылады. Осылайша, адамның жас ерекшелік есебі хронологиялық жастың есебіне ғана сүйенбейді, сонымен бірге ол төмендегідей өлшемдерді де қамтиды: Адамның жас ерекшелік, психологиялық, əлеуметтік өлшемдерін қамтитын өмір жолы. Мəдениет пен қоғамның бала тəрбиесінің дəстүрлі əдістері, отбасының құрылымы, басым бағдарлар, ұлттық психологияның ерекшеліктері тəуелді болатын жалпы қасиеттер. Адамның дамуы, сол буынының ерекшеліктері орын алған тарихи жағдаят (қазіргі заманғы оқушылар мен олардың 30-40 жылдардағы құрдастарының мінез-құлқы мен даму деңгейлерін акселерацияның ықпалынсыз салыстыруға болмайды). Адамдардың даралық-типтік, атап айтқанда дифферен- циялық-психологиялық ерекшеліктері (жыныстық, дене ерекшеліктері, жүйке жүйелерінің түрлері, жетілу ырғақтары). Осылайша, адамның жасы əрқашан биологиялық, тарихи жəне психологиялық уақыттың конвергенциясы болып табылады. Гетерохрондықтың бірінші көрінісі – адамның өмірінде тұрақтылықтың, кейде тіптен тұлғалық құрылымда ешбір күрделі өзгеріс орын алмайтын тоқырау кезеңдерінің, тұлға үшін тұтастай өмір мен оның мақсаттарының мəні ашылатын тағдырлы мезеттермен жəне қарқынды даму кезеңдерімен алмасып оты- руы. Мұндағы гетерохрондық дамудың тұрақты кезеңдерінің дағдарыстармен орын ауыстыруымен сипатталады. Гетерохрондықтың екінші көрінісі тұлғалық жəне танымдық аумақтар дамуының арақатынасына байланысты. Онтогенезде тұлғалық аумақтың тұрақтылығы мен өзгермеушілігі жағдайында интеллектінің қауырт даму кезеңдері жəне интеллектілі даму деңгейінің тұрақтылығында қайта құрылу кезеңдері алмасып отырады. Гетерохрондық мотивациялық-тұлғалық жəне операциялық- техникалық аумақтар дамуының біркелкі болмауымен анықталады (Д. Б. Эльконин). Аталмыш заңдылықтың қайталануында нақты мəні бар даму механизмінің құпиясы бар. Жасөспірімдік кезеңде тұлғаның дамуы дамудың гетерохрондығының тамашы мысалы. Психологтар адамның өмір жолын толықтай зерттеп болма- йынша, маңызды өзгерістер жетілудің алғашқы сатыларында жəне қарттықта орын алатыны сияқты; есею ең жоғары дəрежедегі тұрақтылықтың сатысы ретінде есептелінген. Алайда, соңғы жылдардағы зерттеулер ересектің дамуының мақсаты жəне ақыр соңы болмайтынын көрсетті: даму үдерісі шексіз, өйткені даму тұлғаның тіршілік етуінің негізгі əдісі болып табылады. Бесінші қарама-қайшылық: адам адамзат қоғамынан тыс ортаға түсетін болса, оның жағдайы қандай болмақ? Оның психи- касы, ақыл-ой қабілеттері, тұлғасы дамуын тоқтатпай ма? Маугли-балалар, яғни жануарлар ортасында тəрбиеленген балалардың психикасы, адамның адами қоғамнан тыс дамуының салдарын көрсететін айқын мысалдың бірі. Аталмыш жəйтке қатысты ғылыми дəлелденген деректер өте аз болғанымен, аңыз өте көп. Мəселен, Амала мен Камала атты үш-төрт жəне тоғыз жас шамасындағы, үнді джунглилеріндегі қасқырлар тобырында табылған қыздардың тағдыры жоғарыда айтылған жайтқа ең дəлелді дерек. Олар қасқырлардың барлық қылықтарын меңгерген, адамның тілін игермеген жəне тік жүруге дағдыланбаған. Оларды қайтадан тəрбиелеп, əлеуметтік ортаға бейімдеуге қаншалықты күш салынғанымен, өкінішке орай қыздардың біреуі араға көп уақыт салмай қайтыс болса, екіншісі өз жасына лайық дамудың біршама деңгейіне қол жеткізумен ғана шектелген. Ғылыми əдебиетте авейрондық жабайының жағдайы тама- ша баяндалған (Франция, 1799). Авейрон маңындағы тұрғындар адамның тілін түсінбейтін, сөйлемейтін, төрт аяқтапжүретін, адам- ға тəн қарапайым дағдылар мен қолмен жасалынатын əрекеттерді меңгермеген он екі жас шамасындағы ұл баланы тауып алады. Ба- ланы Виктор деп атайды. Оның тағдыры балалар психологиясы мен дефектологиясының дамуына қомақты үлес қосқан дəрігер, гуманист, педагог, психолог Ж. М. Итардтың қызығушылығын тудырады. Зерттеушінің ақыл-ойы кем балалардың тəрбиесіне арнап құрастырған əдістемелері əлі күнге дейін қолданылуда. Баланың тағдыры Ж. М. Итард жəне сол кезеңнің жетекші қайраткерлері үшін 1789-1799 жж. Француз төңкерісінің барлық адамдардың бастапқы теңдігі жайлы негізгі ұранының пайдасы- на шешілді. Біздің əртүрлілігіміз қабілеттеріміздің əртүрлілігінен емес, əлеуметтік жағдайларымыздың əртүрлі болуында. Ж. М. Итард Вик-тордың интеллектісі сақтаулы деп есепте- ген, өйткені ол орманда адамдардың қолдауы мен қорғауынсыз тірі қалмас еді. Бастапқы сабақтарда балада біршама алға жыл- жу байқалады, ол фразаларды түсіне бастайды, құралдармен қарапайым амалдарды жəне тұрмыстық əрекеттерді атқара ба- стайды. Алайда біраз уақыттан соң, оның дамуы тоқтап, жоғары психикалық қызметтер – жазу, оқу дағдыларын қалыптастыру мүмкін болмады. Сонымен бірге жыныстық жетілу кезеңінде мінез-құлықтың агрессивтілігі мен оғаштығы орын алады. Қырық жас шамасында Виктор қайтыс болады. Өмірдің өзі жасаған осындай еріксіз «эксперимент» адамның психикалық дамуының себептері мен шарттарына қатысты проблемаларға на- зар аударуға міндеттеді. Ол үшін əлеуметтік орта мен тəрбиенің мəні жайлы мəселе кеңінен талқыланып, кейінірек қоғамдық білім беру жүйесін құрудың əлеуметтік проблемасына алма- сады. Тұрғындардың барлығына бірдей қолайлы мектептерді құру қажет пе əрі олар қандай болуы тиіс? Егер біз ерте балалық шақта адамзат қарым-қатынасының молшылығынан айырылатын болсақ, қандай күй кешер едік? Аңызға сүйенсек германдық княздің ұлы Каспар Хаузердің оқиғасы тағы бір ерекше мысал бола алады. Тақтың мұрагерлігіне қатысты қастандықтардың салдарынан оны нəрестелік шағында басқа баламен алмастырып, төгілген қанның өзінен қорыққандықтан, баланы тірі қалдырғанымен қатаң түрде оқшаулап, тұтқында ұстайды. Жастық шағында ол күтпеген жер- ден еркіндікке шығады. Каспар Хаузер көшеден табылады, ол уақыт пен кеңістікте бағдарлана алмағанымен, сөйлей алатын бо- лады. Тəрбиенің барысында Каспар Хаузер Викторға қарағанда үлкен жетістіктерге қол жеткізеді. Алайда оның тағдыры қыршыннан қиылып, бірнеше жыл өткен соң ажал құшады. Қарым-қатынастың жетіспеушілігінен психикалық дамудың бұзылуы депривация немесе госпитализм атауына ие болады. Депривация дегеніміз – қайсыбір қажеттіліктің шектеулілігі, аталмыш жағдайда баланың өзге адамдармен қарым-қатынастың жетіспеушілігі. Неліктен сепарация (баланы жақындарынан айы- ру) жəне депривация оған соншалықты жойқын əсер етті? Сонымен, баланың онтогенезде психикалық дамуының қозғаушы күштері мен себептері жайлы мəселе теориялық тұрғыда əрі əлеуметтік-практикалық жоспарда маңызды. жүктеу/скачать 0,87 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|