Оқулық. Алматы: жшс рпбк
Жүйкенің құрылысы жəне жіктелуі
жүктеу/скачать 5 Mb. Pdf көрінісі
|
| 16.1. Жүйкенің құрылысы жəне жіктелуі
Жүйке жүйесі жүйке ұлпасынан құралған. Ал, жүйке ұлпасы өз кезегінде жүйке торшаларынан - нейрондардан жəне жүйкелік глиядан (нейроглиядан) тұрады. Нейроглия торшалары нейрондар аралығында орналасады да, оларды біріктіре, дəнекерлей оты- рып, тіректік, қорғағыш жəне нəрлендіру (трофикалық) қызметін атқарады. Жүйке жүйесінің құрылымдық жəне əрекеттік (функцио- нал дық) негізі нейрон болып табылады. Нейрон деп жүйке тор шасы мен оның өсінділерінен тұратын құрылымды айта- ды. Нейронның ядролы тұлғасы жəне одан жан-жаққа тарай- тын көптеген өсінділері болады. Соңғылар денриттер - қысқа өсінділер жəне аксон - ұзын өсінді болып бөлінеді. Əр нейрон- да бірнеше дендрит жəне жалғыз нейрит болады. Дендриттер сырттан келетін тітіркеністерді өз ұштарымен қабылдап, ней- рон денесіне өткізетін өсінділер. Аксон - нейрон денесінде пай- да болған тітіркеністі басқа нейрондар дендриттеріне немесе атқарушы органға өткізетін өсінді. Нейрон өсінділері сырты- нан қабықпен қапталып, жүйке талшықтарына, ал олар топтаса келіп, жүйкеге (нервке) айналады. Жүйке организмдегі телефон кабелі іспеттес құрылым. Олардың негізгі қызметі - тітіркеністі (импульсті) өткізу. Тітіркеніс деп тітіркендіру нəтижесінде туған жүйкелік процесті айтады. Бір жүйке құрамында бірнеше мың немесе миллион талшықтар болады (176-сурет). Демек, жүйке жүйке талшықтарының будасы болып табылады. Мысалы, тек көру жүйкесі құрамында 1 млн 200 мың жүйке талшықтары бо- латын көрінеді.
510 Қызметіне қарай жүйке сезімтал, қозғалтқыш жəне аралас болып үш топқа бөлі- неді. Сезімтал жүйке тітір- кеністі дененің шеткі аймақ- тарынан жүйке жүйесінің орталық бөліміне өткізеді, сон дықтан оларды орта лыққа
жүйкелер тек сезімтал жүй- ке тал шықтарынан құралады.
ше, тітіркеністі орталықтан шет- ке, орындаушы мүшелерге қарай өткізеді. Оларды орталықтан
қозғалтқыш жүйке талшықтарынан құралған. Ал аралас жүйкелер құрамында тітіркеністі қарама-қарсы екі бағытта өткізетін орталыққа тепкіш жəне орталықтан тепкіш жүйке талшықтары болады. Құрылысы жағынан жүйке паранхималық құрылым. Ол екі құрамадан - стромадан (төсеміктен) жəне паренхимадан (ішкі
жүйке талшықтары құрайды. Ал, оларды бір-бірімен біріктіріп тұратын борпылдақ жəне дəнекер ұлпа жүйкенің стромасын түзеді. Жүйкені сыртынан қоршап тұратын дəнекер ұлпаны - эндо- неврий, ал оларды бір-бірімен байланыстырып, талшықтар буда- сын құрайтын дəнекер ұлпаны - периневрий жəне осы талшықтар будаларын бір-бірімен байланыстырып, сыртынан қоршай келе жүйкеге айналдыратын дəнекер ұлпаны - эпиневрий деп атайды. Құрылым ерекшеліктеріне қарай жүйкелер үлпекті (миелинді) жəне үлпексіз (миелинсіз) болып бөлінеді. Миелинді жүйке талшықтары жуандау, олардың диаметрі 1–25 мкм шамасын- да болады да, миеленсіз талшықтар жіңішке (0,5–2,0 мкм) келеді. Миелинді талшықтар миелин жəне шван қабықтарымен қапталған, ал миелинсіз талшықтарда тек шван қабығы болады. Миелинді талшықтың ортаңғы цилиндрі - оқтығы болады да, оның айналасында миелин қабығы жəне тізбектеле Шван торша- лары орналасады. Миелин қабығы электр изоляторы рөлін жəне нəрлендіру қызметін атқарады. Шван қабығы біртұтас құрылым емес, оның тіркес жатқан екі торшаларының арасы қылталана үзіліп, Ранвье үзілімін - қылтасын құрайды. жүктеу/скачать 5 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|