сурет. Ми жарты шарларындағы  өрістер мен бөліктер бейнесі 603

603

мүмкіндік берген. Сонымен XX ғасырдың басында адам мен 

жануарлардың ми қыртысында орталықтардың шоғырланатыны 

жайлы пікір қалыптасып, ғылымда қарама-қарсы екі түрлі көзқарас 

пайда болды. Олардың бірі ми қыртысының жеке аймақтарында 

орталықтардың шоғырлануын мойындаса, екіншісі оны жоққа 

шығарды. Бұл тартыс И. П. Павлов зерттеулері арқылы шешілді. 

Ол экстирпация, тітіркендіру, шартты рефлекстерді қалыптастыру 

сияқты тəсілдерді қолдана отырып, ми қыртысының шүйде бөлігі 

алынып тасталған итте жарыққа реакция сақталатынын байқаған. 

Бірақ итте нақтылы бейнелерге, күрделі сигналдарға, заттың 

түсіне, пішініне, т.б. шартты рефлекстер қалыптаспаған. Өз тəжі-

рибелері нəтижесінде И. П. Павлов ми қыртысында нақтылы 

қызметтерді реттейтін орталықтардың шоғырлануының жыл-

жымалы (динамикалық) сипаты жайлы ілімнің негізгін салды. 

Бұл ілімге сəйкес ми қыртысының орталықтары екі бөліктен 

- ядродан жəне шеткей шашыраңқы элементтерден тұрады. 

Ядро ми қыртысының нақтылы аймағында маманданған жүйке 

торшаларының шоғырлануы нəтижесінде пайда болады. Ядро-

да тітіркендіргіш жоғары талдау жəне жинақтау процестерінен 

өтеді. Жүйке орталығының екінші бөлігі шашыраңқы орналасқан 

жүйке торшаларынан құралады. Ол нашар маманданған, терең 

талдау жəне жинақтау процестерін жүргізе алмайды. Жүйке 

орталығының ядролық бөлігі зақымданса, шеткей шашыраңқы 

элементтер белгілі деңгейде олардың қызметін өзіне алады, бірақ 

еш уақытта оларды толық алмастыра алмайды. Демек, шеткей 

элементтер ми қыртысы қызметіне тəн икемділік қасиеттің 

морфологиялық негізі болып табылады.

Сонымен, қазіргі кезде физиология ғылымы қатал шоғыр-

лану процесін де, ми қыртысының əртүрлі аймақтарының бір 

мағыналылығын да жоққа шығарады. Ми қыртысында жүй 

ке 

орталықтары шоғырланған, бірақ оған жылжымалы (дина 

ми-

калық) сипат тəн.

Қазіргі кезде микроэлектродтық тəсілді қолдану нəтижесінде 

ми қыртысына келіп жеткен тітіркеністі өңдеу, талдау құпия-

ларының біраз сыры ашылды. Бұл тұрғыда Америка зерттеушісі 

В.Маунткасл деректері ерекше көңіл аударарлықтай. Ол мысық 

миы қыртысының соматосенсорлық (сенсомоторлық) аймағына 

əртүрлі модальды (сипатты) тітіркендіргіштердің əсерін зерттеу 

барысында, өте қызық жайытты аңғарған. Микроэлектродты ми 

қыртысының соматосенсорлық аймағының беткейіне тік қадаған 

кезде, сипаты бірдей тітіркендіргішке (мысалы, теріні сипалау, 

буынды қозғау) жолай кездескен барлық нейрондар біртекті жау-

604

ап қайтарған. Ал электродтарды ми қыртысы беткейіне көлбей 

қадаған кезде, электрод жолында сенсорлық сипаты əртүрлі ней-

рондар ұшырасқан жəне олар белгілі ретпен қайталанып отырған.

Осы тəжірибелер нəтижесінде В. Маунткасл ми қыртысының 

соматосенсорлық аймағы ми беткейіне перпендикуляр орналас-

қан  функционалдық бірлестіктен - бағандардан құралған де-

ген қорытындыға келген. Мұндай бағандардың диаметрі 500 

мкм шамасында болады жəне оның мөлшері афференттік тала-

мус-қыртыстық талшықтар терминалдарының жайылуы 

на, 

пи ра мидалық торшалардың тік бағытталуына тəуелді келеді. 

Маунт касл пікірінше, бұл бағандар ми қыртысының сенсо мотор-

лық аймағының ұқсас модальды рецепторлардан келген тітір-

кеністердің жинақы өңделетін майда блоктары болып табылады.

Қазіргі көзқарастарға сəйкес ми қыртысының функционалдық 

бағаны əрқайсы бес-алты ұялас нейрондардан құралған микромо-

дулдер құрылымы болып табылады. Оның құрамына апикальдық 

дендриттері бірігіп, дендриттер шоғырын түзетін бірнеше пира-

мидалы торшалар кіреді. Бұл шоғырлар электротонустық бай-

ланыс түзіп, бүкіл бірлестік қызметінің үйлесімді атқарылуына 

мүмкіндік тудырады (222-суретті қараңыз).

Тік бағдарланған пирамидалық торшаларға (микромодульге) 

таламустық талшықтармен жалғасқан жұлдызша торшалар жа-

наса орналасады. Тежеуші қызмет атқаратын кейбір жұлдызша 

нейрондарда жанама бағытта тарайтын ұзын аксондар болады. 

Пирамидалы торшалар аксонның қайтарымды бүйір тармақтары 

микромодуль шеңберінде əрі процестерді жеңілдетеді əрі ара-

лық тежегіш нейрондар арқылы микромодульдердің өзара əсерін 

тежейді. Таламус-қыртыстық жолдың афференттік талшық та ры-

ның көлбей жайылған тармақтарының терминалдары мен жұл-

дызша торшалардың жанама аксонының терминалдары бірнеше 

микромодульдер құрылымын өзара біріктіріп, диаметрі 500–1000 

мкм шамасында макромодульдер құрайды. Бұл бағандар нейрон-

дарына функционалдық тұтастық тəн, сондықтан баған нейрон-

дары тек ұқсас сипаттағы тітіркендіргіштерге ғана жауап береді 

(227-сурет).

Бір баған шеңберіндегі нейрондар тітіркеніске беретін жауа -

бының сипатына қарай қарапайым жəне күрделі болып бө-

лінеді.  Қарапайым нейрондар үйреншікті механорецепторлар 

тітіркенуіне рецепторлар сияқты жауап қайтарады. Күрделі ней-

рондар шеткі əсерлерге оларды қабылдайтын рецепторлардан 

өзгеше реакция береді. Олар тітіркендіргіштердің тек белгілі бір 

605

түріне ғана, мысалы, жылжыма-

лы сипатты əсерге, күшті жауап 

қайырады. Осыдан күрделі ней-

рондар тактильдік əсерді тал- 

 

даудың жоғары деңгейін қам-

тамасыз етеді деген болжам ту-

ады. Бір модуль қозғағанда екін 

-

ші модуль тежеліп отырады.

Ми қыртысының бағандық 

принциппен құралуы тек сен со-

моторлық аймақтарға ғана емес, 

сезімтал (проекциялық) ай  мақ-

тарға (көру, есту) да тəн екенін 

Д. Хьюбел мен Т. Визель дəлел-

деді. Демек, бағандық құры лым 

мотосенсорлық аймаққа да, сен- 

сомоторлық аймаққа да тəн.

Сезімтал аймақтарда баған -

 

дық құрылым нəтижесінде тітіркендіргіштің сипаттары анық-

талатын болу керек. Ал тітіркендіргіштердің анықталған қа-

сиеттерінен, сыртқы əсердің түрлі белгілерінен нақтылы түйсік 

қалай туындайтыны, синтез процесі қалай жүретіні əлі белгісіз. 

Мида жеке-жеке бағандарда жүретін процестерді талдап, олар-

ды біртұтас түйсікке біріктіріп, жинақтап отыратын жүйе болуы 

мүмкін. Мұндай жүйе жайлы нақты деректер əлі күнге дейін 

жоқ, бірақ мидың синтездік қызметін жүргізетін механизмдердің 

болатыны жайлы болжамдар бар. Осындай бір болжамды Дж. 

Экклс ұсынған. Оның пікірінше, бір баған немесе модуль, белгілі 

ретпен əртүрлі модульдік жүйелер құрамына енуі мүмкін. Оған 

жеке модульдер арасында күрделі қоздырушы жəне тежеуші 

байланыстардың болуы дəлел. Модульдерге белсендіргіш əсерлер 

ірі пирамидалы торшалардың апикальдық дентритімен синапс 

түзетін беткейлік жанама талшықтар арқылы беріледі. Модуль 

белсенділігін таламус-қыртыстық жолмен келген импульстер де 

күшейтеді. Көрші, іргелес модуль əрекеті аралық тежегіш ней-

рондар (мысалы, ірі корзиналық торшалар) арқылы бəсеңдейді. 

Осымен байланысты қоздырғыш жəне тежегіш процестердің 

теңдестігі түрлі модульдік жүйенің қалыптасуын реттеуші фактор 

болып табылады. Қазіргі кезде орталық жүйке жүйесінің əртүр-

лі бөлімдерінде орналасып, белгілі қызметті атқаруға бірігетін 

модульдерді ша шыраңқы модульдер деп атайды.

жүктеу/скачать 5 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: