Оқулық физика 9 проект башарұлы Р. т б

9
ПРОЕКТ
Біздің мысалымызда орын ауыстыру 
ОАВ
векторлық үшбұрыштың 
AB
r
= ∆
векторы болып табылады. Оның модулі жүрілген жолдан кем 
екендігі суретте көрініп тұр. Келесі тақырыпта көрсететініміздей (сурет 
1.1, 
ә
), бұл вектор екі радиус-вектордың айырымына тең:
∆ =
r r r
1
0
# 
.
6. Санақ жүйелері солардың ішінде 
инерциялық санақ
жүйесі деген 
ұғымды алғаш енгізген 
И
талияның ұлы оқымыстысы Галилео Галилей 
болатын. Ол көптеген тәжірибелер жасап, 
Галилейдің салыстырмалы-
лық принципі
деп аталып кеткен мынадай қорытынды жасады:
Бір-біріне қатысты түзусызықты бірқалыпты қозғалатын бар-
лық санақ жүйелерінде кез келген дененің қозғалысы бірдей өтеді. 
Мұндай санақ жүйелері 
инерциялық санақ жүйелері
 деп аталады.
Инерциялық санақ жүйелері үшін 
Галилейдің жылдамдықтарды 
қосу заңы
орындалады:
ϑ
1
= 
ϑ
' 
+ 
ϑ
.
(1.3)
Мұндағы 
ϑ
– бірінші санақ жүйесімен салыстырғанда екінші санақ 
жүйесі қозғалысының жылдамдығы; 
ϑ
' 
– екінші санақ жүйесімен са-
лыстырғандағы дене қозғалысының жылдамдығы; 
ϑ
1
– дененің бірінші 
санақ жүйесімен салыстырғандағы жылдамдығы.
7. Галилейдің салыстырмалылық принципі 
Галилейдің түрленді-
рулері
деп аталатын теңдеулерінде көрініс тапты.
Енді осы теңдеулерді көрсетейік. Ол үшін екі 
k
және 
k
'
инерция-
лық санақ жүйесін (сурет 1.2) қарастырамыз.
Сурет 1.2. Инерциялық санақ жүйелері
k
z
y
z
'
x
'
y
'
k
'
xx
'
M

r


t

'
r

'
k
k
'

M
x
'
x

'

1
а
) 
ә
)
Бірінші 
k
жүйесімен салыстырғанда екінші 
k
'
жүйесі тұрақты жыл-
дамдықпен (
ϑ
= const) 
х
өсінің бойымен қозғалсын. Ал 
k
'
жүйесімен 
салыстырғанда 
М
нүктесі 
ϑ
'
тұрақты жылдамдықпен (
ϑ
' 
= const) 
х
өсі-
не параллель жылжысын. Сонда 
М
нүктесі екі жүйеде де қозғалады. 
Уақыт санағын екі жүйеде де бірдей мезеттен (
t 
= 
t
'
) бастау үшін екі 
жүйенің бас нүктелерін бір-біріне сәйкестендіріп аламыз. Міне, осын-

10
ПРОЕКТ
дай шарттар орындалғаннан кейін 
М
нүктесінің екі жүйедегі коор-
динаталарының байланыстары мына скалярлық теңдеулермен сипат-
талады:
x
x
t
y
y
z
z
t
t
=
+
=
=
=






'
'
'
'.

,
,
,
(1.4)
Немесе бір ғана мына векторлық теңдеумен өрнектеледі:
r
r
t
= +
'

.
(1.4
'
)
Векторлық теңдеудің уақыт бойынша туындыларын тауып, екі 
инерциялық жүйедегі жылдамдықтардың өзара байланысын да анық-
тауға болады:



1
=
+
'
(
жылдамдықтардың векторлық қосындысы
), (1.5)
ϑ
1
х 
=
ϑ
'
х 
+ 
ϑ
х
(
жылдамдықтардың скалярлық қосындысы
). (1.5
′
)
Мұндағы: 

– 
k
'
санақ жүйесінің 
k
санақ жүйесімен салыстырған-
дағы жылдамдығы (сурет 1.2); 

'
– 
М
нүктесінің
k
'
санақ жүйесімен 
салыстырғандағы жылдамдығы; 

1
– 
М
нүктесінің 
k
санақ жүйесімен 
салыстырғандағы жылдамдығы.
Екі 

'
және 

жылдамдық векторларының қосындысы қабырға-
лары осы векторлар болатын векторлық үшбұрыштың (сурет 1.2, 
ә
) 
үшінші 

1
қабырғасы болып табылады. Векторларды қосу және азайту 
амалдарының 
үшбұрыш ережесі
келесі тақырыпта қарастырылады.

жүктеу/скачать 5,74 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: