Оқулық жоғары оқу орындарының филология факультеттері
§9. Фразеологиялық тіркестер
жүктеу/скачать 0,84 Mb.
|
Оқулық жоғары оқу орындарының филология факультеттері-emirsaba.org
- Бұл бет үшін навигация:
- §10. ХVІІІ ғасыр мен XIX ғасырдың І жартысындағы эпистолярлық нұсқалардың тілі
| §9. Фразеологиялық тіркестер
Әдеби тілдің бір белгісі фразеологиялық тіркестердің
Жоғарыда көрсеткеніміздей, ХVІІІ ғ. ІІ жартысындағы қазақ даласындағы тіл практикасының бір түрі – хан, сұлтан және кейбір старшиналардың орыс әкімшілік орындарына және бір- бірлеріне жазысқан әр алуан қағаздарының тілі болды. Бұлар көбінесе орысша прошение, уведомление, донесение деп аталған құжаттар мен ресми хаттар. Бұлардың мұрағаттарда Ре по зи то ри й К ар ГУ 65
20 деген атпен профессор М.П. Вяткин 2 том қылып жариялағандықтан, олардың тілі туралы сөз ету мүмкіндігі бар. Ең алдымен, бұл ресми құжаттарды жоғарыда сөз еткен көркем әдеби нұсқалардан бөліп қарайтын себептеріміз бар. Біріншіден, бұлар әдебиеттің өзге жанрына – ресми-эпистолярлық жанрға жататын нұсқалар болса, екіншіден, пайдаланылған тілі жалпыхалықтық қазақ тілінен өзгешелеу болды. Бұл құжаттардың тілі мен стилі жөнінде алғаш дұрыс сипаттама мен құнды пікірлер айтқан профессор М.П. Вяткин болды. Ол кісі бұл документті жариялаумен байланысты жазған алғы сөзінде былай деп көрсетеді: «Хандардың хаттарын жазған қазақтар емес, татар молдалары, патша үкіметінің агенттері болатын, сондықтан да еңбекшілердің көтерілістерін «оңбаған» халықтың бүліктері немесе тіпті кәдімгі ел талдау деп сипаттаған. Тілі жағынан алғанда қазақ феодалдары атынан жазылған бұл құжаттар тілі арнаулы кеңсе тілінің үлгілеріне жатады. Мұнда татар элементтері басым, ал қазақ тіліне тән элементтер әлдеқайда аз. Орта Азия халықтары тілдеріне тән архаизмдер мен арабизмдер араласқан бұл татар тілі хандар канцеляриясы практикасында ұзақ уақыт берік сақталып, ресми хат-хабарлардың барлығында қолданылды. Бұл тіл қазақ халқының көпшілік бұқарасына мүлде түсініксіз болды. ХVІІІ ғ. мен XIX ғ. қазақ даласында қолданылған кеңсе тілі туралы қазақ лингвистері де осындай баға береді. Абай дәуіріне дейінгі хан-сұлтандардың түрліше грамота- хаттарына келсек, – деп жазады академик І. Кеңесбаев, – олар сол кезде мода болған ресми-эпистолярлық стильдің сынықтары болатын. Мұнда шағатай, татар, араб-парсы элементтері басым болды». Бұл кеңсе қағаздары тілінің Орта Азиялық түркі тілдеріне ортақ ертеден қалыптасқан стилі болды. Ол стиль кеңсе жазбалары тілінің лексика-фразеологиялық құрамында, грамматикалық тәсілдерінде, тіпті орфографиясында орын алған, өзіне тән норма-ерекшеліктерімен белгіленеді. Ең алдымен, орта ғасырлардан бастап біз сөз етіп отырған ХVІІІ ғ. мен XIX ғ. дейін 20 Вяткин М.П. Материалы из истории КазССР. –М.-Л, 1940. Ре по зи то ри й К ар ГУ 66
эпитеттердің қолданылу шарты болды. Бұл жалғыз ортаазиялық феодалдық қоғамдағы түркі халықтары тілінде ғана емес, өзге де халықтар, оның ішінде орыс тілінде де орын алды. Мысалы, жоғарыда аталған құжаттардағы ғизатлу, хұрметлу (уважаемый), мархабатлу (милостивый), сағадатлу (блаженный) тәрізді сын есімдер осындай тұрақты стильдік элементтер. Бұлар түгелімен дерлік араб сөздерінен түркі жұрнағы лұ (лы) арқылы жасалған. Бұлардан басқа арабтың ғали және хазірет деген сөздері өте жиі қолданылып, біріншісі, «жоғары, биік» деген компонентті білдірген. Мысалы, ғали кәһәли уа ғали жәһәли (высокосте- пенный и высокодостойный); екіншісі, «его (ее) превосходи- тельство, величество» деген ұғымды білдіреді. Демек бұлардың әрқайсысы белгілі бір эпитетті білдіретін дәрежеде тұрақталып, стильге тән нормаға айналғаны байқалады. Хан, сұлтан, би, старшиналардың атынан жазылған түрліше қағаздардың атаулары да бірқыдыру дифференцияланып, нормаланғаны сезіледі. Мысалы, жоғары орындардан бір нәрсені сұрай, өтіне жазылған қағаздар (прошение) ғарыз, ғарызнаме, жүктеу/скачать 0,84 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|