сөйлесет ін, қайт ат ы н д еген
создердің құрамындағы
-а, -е кесемше тұлғалары
да оз м ағы налары н ан айыры лы п қал ған да, бұл
жерде көсемше корсеткіші бола алмай тұр. Тарихи
жағынан келгенде, есімшенің
-тын, -тін жұрнағы
тұрған көмекші етістіктен қалыптасқаны белгілі.
Сөйлесетін, қайтатын деген сөздер былай қалып-
тасқан :
сөй лесе т ү р ға н - сөйлесе т ұ ғы н - сөйлесетін, қайта тұрған - қайта тұғын, қайта- тын. К өсем ш е ж ұрнағы
-а, -е алғаш қы негізгі
етістікгің құрам ы нда өзінің грамм агикалы қ ма-
ғы н а с ы н д а ж ұ м сал ы п , көм екш і етістік пен
(тұрған) тіркесіп, күрделі етістік құраған, кейін
көмекш і етістік тұлғасы н өзгертіп, бірте-бірте
ьіқш амдалып, ж ұр н аққа айналы п кеткен кезде,
көсемше ж ұрнағы мағы насы нан айырылып қал-
ған, бірақ түсіп қалмай, реликт тұлға ретінде сақ-
талып қалып қойған. Сондықтан да қазіргі кезде
-а, -е, -й косемш е тұлғасы
-тын, -тін есімше
жұрнағынан бөліп алынып қаралмай, тұтас тұлға
ретінде берілуі орынды.
Сөйтіп, тілімізде қазіргі кезде ешбір грамма-
тикалы қ м ағы на білдіре алмайтын қалды қ ф ор-
малар да бар. Осындай қасиетінің арқасы нда
(грамматикалық мағынадан айырылып қалуының
нәтижесінде) әдетте оларды жеке бөліп алмай,
басқа формалардың құрамында қараймыз. Сонда
грамматикалық м ағы на білдірмейтін граммати-
калы қ форма болмайды десек, оны диалектика-
лы қ мәнде ж ә н е |п л д ің қазіргі статикалы қ күйі
тұрғысынан түсіну керек. Тілдің грамматикалық
құрылысында кездесіп отыратын ондай тұлғалар,
бірінш іден, бір кезде грамматикалық м ағы на
білдірген. Ал кейін, екіншіден, ол білдірген грам-
матикалық мағына жоғалып кеткен де, ол форма
сөз кұрамында факультатив тұлға ретінде сақта-
лып қалған (мысалы, есімдіктің көмектес септі-
гінде ілік септігінің қалды ғы
-ы,-і, дұры сы нда
-ны, -ні, ал түптеп келгенде
-ның, -нің немесе бас-
қ а т ұ л ғ а н ы ң қ ұ р ам ы н а ен іп кеткен (м ы салы ,
3-жақ тәуеддік жалғауынан кейін барыс, жатыс сеп-
тіктерінің құрамындағы
-ін,-на,-не, -нда, -нде т.б.)
1.9. Н Ө Л Д ІК Ф О РМ А
Кейбір ж ағдайларда еш бір грамматикалық
тұлғасы з-ақ белгілі бір грамматикалық м ағы на
беріліп отырады. Ол грамматикалық м ағы на сөз
түбірі білдіретін грамматикалық мағынадан мүлде
бөлек болады. Я ғн и әңгіме категориялы қ грам-
матикалы қ м ағы на ж айында. М іне, сондай ар-
найы қ о сы м ш а көрсеткіш і болм ай, тұлғасы
көрінбей тұры п-ақ белгілі грамматикалық (кате-
го р и ял ы қ гр ам м ати кал ы қ) м ағы н а білдіруді
нөлдік т ұлға (форма) деп атауға болады, ойткені
арнайы көрсеткіш і, ф орм алы қ тұлғасы болған-
мен, сыртқы түрі түбірмен сәйкес келсе де, онда
түбір білдіретін мәннен бөлек арнайы граммати-
калы қ м ағы на болады. (Әр уақытта нөлдік ф ор-
маны түбір формамен салыстырылып отыруыңын
басты себебі, біріншіден, екеуінің сы рттұлғасы ,
формасы сәйкес болуында, екінш іден, түбір - әр
түрлі грамматикалық форма жасауға негіз бола-
тын тұлға). Осы айты лғандар түсініктірек болу
үш ін м ы на сөйлем ге назар аудары п, талдап
көрейікш і.
Жартасқа бардым, Күнде айғай сал- дым. Одан да шықты ж аңғырық (Абай).
Тыңда, дала, Жамбылды (Жамбыл). Мысалдардағы етістік
баяндауыш тың әрқайсы сы бірнеш е морфема-
болш ектен тұрып, сөздің әрбір тұлғасы ойға
лайық жеке-жеке грамматикалық мағына білдіріп
тұ р