Қобыландының Тайбурыл,
Базарбайдың Төлеген тәрізді,
сөндай-ақ “ Құтад-
ғу білік” (Юсуп Баласағұн) пен “Дивану луғат-
и т т у р к ” (Махмут Қаш қари) атты XI і-асыр жаз-
ба ескерткіштер тілінд
емениң тилек, мениң йурек,
кимиң товар
сияқты конструкциялардың кезде-
суі кездейсоқ құбылыс емес.
Нольдік тұлі а сырт қараған да түбір тұлға-
мен сэйкес келгенмен, соз түбірінің барлығы
жеке-жеке грамматикалық нолдік форма бола ал-
маііды, ол тек фамматикалық форма жасауғ а негіз
болады. Грамматикалық нолдік форма болу үшін
ол тұлға түбір күйіндегіден өзгеше грамматика-
лы қ магына білдіріп, белгілі бір топтаі ы түрлену
жүйесінің бір түрі болып саналып, сөйлеу проце-
сінде белгілі бір тұрақты озіне тән қызмет атқа-
руға тиісті. Сондықтан да кейбір ф ам м атикала-
рымызда “затесімнің жекеше түрі”, “сын есімнің
жай шырай түрі” , “негізгі етіс” деген жеке грам-
матикалық тұлға ретінде беріліп жүрген атаулар-
дың өзі дұрыс емес екендігін көреміз. Өйткені
бұлар белгілі бір грамм атикалы қ категөрияны ң
өзіне тән ф ам матикалы қ нөлдік формасы бар бір
түрі бола алмайды. Грамматикалы қ формалар -
сойлеу кезінде создерді дэнекерлеп, оларға әр түрлі
грамматикалық м эн -м ағы н а үстеп, бір-бірімен
қатынасын көрсетіп тұратын, сөйлемде ғана қол-
данылатын сөйлеу (речь) элементтері. С өнды қ-
тан нөлдік тұлғаны ң м ағы н алы қ қөлданылуы,
атқаратын қызметі жағынан алғанда белгілі шең-
бері болады.
Осғіі тұрі-ыдан келсек, атау септіктің табиға-
ты бұлардан бүтіндей ерекше. Атау септіктің ар-
найы грамматикалық керсеткіші бөлмаі-анымен,
түбір тұлғалы сезбен екеуі бір емес. Олардың
айырмашылыкы сөйлемдегі қолданылу ерекш е-
ліктерінен, атқаратын қызметінен айқын көрінеді.
Атау септік тұлғасы басқа септік формаларын
жасауға негіз болып түрмайды, атау септік - бас-
қа септіктермен терезесі тең септік тұлғасы, бұл
тұлғалы сәздің сейлемде өзіне тэн бйідіретін ма-
ғынасы мен атқаратын қызметі болады: ол -
қимылдың грамматикалық субъектісі, бастауышы
болу, заттық-атауыштық м ағы на білдіру, баян-
дауыіи формасымен өзінің м ағы насы арқылы
белгілі жақта қиысып түру.
Грамматикалық ма-
ғына білдірудің бірден-бір тәсілі тек қосымш а-
лар жалғану арқылы ғана емес екені тағы белгілі.
Мына сойлемдерге назар аударайық.
Бала кітап
430
М О Р Ф О Л О Г И Я
оқып отыр. Үйге бала жігіт кіріп келді. Әңгіме
бала жонінде болып отыр. Бүл - кешегі корген
бала.
Осы берілген 4 сөйлемдегі
бала
сөздері атау
септік тұлғасы деп танылып келді. Бұл дұрыс
емес. Тек бірінші сөйлемдегі
бала
сөзі атау септік
тұлғада тұр, өзі 3-жактағы сөз болған соң, баян-
дауы ш пен сол ж акта қиы сы п қолданылады. Ал
2-сөйлемдегі
бала
атау септікте емес, түбір тұлғада
келіп, анықтауышқызметіңдежұмсалған. 3-сөйлем-
де ілік септік түсіп қалып,
жөнінде
ш ылауымен
тіркесіп, екеуі бірігіп толы қтауыш қызметінде
қолданылған, соңғы сөйлемде
бала -
үшінші жақ
жіктік жалғаудың нолдік формасында тұрып, ба-
яндауыш қы зметін атқарып тұр. Атау септіктің
ерекш е қы зметі зат есімнен басқа сөз таптары -
ның осы тұлғада жұмсалуынан да аны қ байқала-
ды. Септік жалғауы басқа сөз таптарына ж алған-
ғанда, оларды субстантивтендіріп, заттандырып
жібереді. Осы қасиет атау септікте де бар
.Жақсы
ісімен жақсы. Көрмес - түйені де көрмес
дегенде
жақсы, көрмес
сөздері атау септік тұлғада тұрып,
бастауыш қызметінде жұмсалғандықтан, бұл жер-
де сын есім, есімшеден гөрі зат есім мәнінде қол-
д ан ы л ған . Ал кейбір септеулік ш ылаулармен
тіркескен зат есімдер де атау септік тұлғасы нда
емес, я түбір тұлғасында, я басқа септіктің ф ор-
масында, тарихи тұрғы дан олардың кейбірі бір
кезде басқа септік формасында тұрған:
үшін, жай-
ында, жөнінде
т.б. коне кезде ілік септікті сөзбен
тіркескен. Оны, біріншіден, соңғы екі сөз құра-
мында тәуелдік жалғаудың 3-ж ақ көрсеткіш інің
сақталуы (жай-ь/-нда, жон-/-нде), екіншіден, көне
жазбаларда, ауыз әдебиет нұсқалары нда
үіиін
шылауының есімдіктермен тіркескенде, ілік сеп-
тікпен байланы сы п тұруы дэлелдей түседі:
оның
үіиін, менің үшін, сенің үшін
т.б. Ал
арқылы, тура-
лы, сайын
т.б. септеуліктер де белгілі ф ормамен
тіркескен болу керек, қазір оларды айқындау
қиы н. С онды қтан олар тіркескен сөздің тұлға-
сын атау септік демей, сөз түбірі деген дұрыс
болады.
Демек, атау септіктің оз алдына дербес фамма-
тикалы қтұлғасы болмаса да, оны білдіретін түбір
тұлғадан басқа фамматикалы қ мағынасы мен ат-
қаратын қызметі бар. Сонды қтан оны да (атау
септікті) нөлдік тұлғаны ң шеңберінде қарау ке-
рек.
Сөйтіп, нөлдік форма - парадигмалықтүрле-
ну жүйесінің бір түрі болып табылатын, сондық-
тан сол түрлену жүйесінің синтаксистік сөз бай-
ланысты руш ы қызметін толы қ атқаратын ф ор-
ма, бірақ осы мәндер мен қызметті тікелей көрсе-
тетін арнайы формасы жоқ тұлға және осы қасиет-
тері арқы лы бір грамм атикалы қ категорияны ң
басқа да формасы бар түрлеріне қарама-қайш ы ,
әрі онымен бірлікте болып, бір бүтін құрайды.
Белгілі бір белгілер жүйесінде бірдей белгінің бол-
мауының өзі белгі болып есептеледі. М ысалы, 3
шар алып, оның біреуіне - У белгісін, екіншісіне
- X белгісін салы п, үш іншісіне ешбір белгі сал-
масақ, сол шарларды ажыратуда белгінің болмау-
ының өзі белгі болып табылады. Әрине, арнайы
белгінің болмауыны ң өзі белгі болып саналуы
басқа белгілер жүйесінде парадигмалық сипатқа
ие болғанда барып анықталады.
Н өлдік ф орм а парадигм алы қ сипаты бар
фамматикалы қ түрлену жүйесінде, тұлғалары бар
сөз байланыстыруш ы сипаттағы таза ф ам м ати -
калық категория шеңберінде ғана болады. Нөлдік
ф орманы ң ерекш еліктері де, басқа ұқсас тұлға-
лардан айыры м белгісі де сол жүйенің аясында,
сол парадигмалық жүйенің басқа түрлерімен, бір
жағынан, қарама-қайш ылықта, екінші жағынан,
бірлікте тұруы арқы лы айқындалады. Бұл - бір
ерекшелігі. Екіншіден, нөлдікформа қазақтілінде
сөз байланыстырушы тұлғалар (жалғаулар) жүйе-
сінде ғана болып, өмір сүре алады, өйткені нөлдік
ф орманы ң шын мәнінде грамматикалық форма
ретінде тілде өмір сүруі тек бір грамматикалық
м ағы наны білдірумен ғана емес, сонымен бірге
ол тұлғаны ң синтаксистік қызметі мен сөздерді
байланыстыруынан айқындалып көрінеді. Грам-
матикалық м ағы наны ң формасыз берілуі, оның
бар болуы оны ң байланы с қызметінен көрініп
отырады, яғни нөлдікформаны сақтайтын бірден-
бір тілдік факгілер - оны ң сөз байланыстырушы
қасиеті.
1.10. ГРАІҮ1МАТИКАЛЫҚ КА ТЕГО РИЯЛАР ТУРА ЛЫ
Т Ү С ІН ІК
Тілдегі негізгі ф ам м ати калы қ ұғым ның бірі
- грамматикалық категория. Грамматикалық ка-
тегория деген ұғым, бір ж ағы нан, әрі граммати-
калық мағынамен байланысты, әрі екінші ж ағы-
нан, олардың жалпы ж иы нты ғы нан күрделі де
жүйелі болып келеді.
Грамматикалы қ категория деген ұғым бар-
лық зерттеулерде біркелкі түсінік бермейді. Грам-
матикалы қ категорияны ң сан қырлы сипатын
түбегейлі түсіндіруде пікір айырмашылықтары да
байқалы п отырады. Кейбір еңбектерде грамма-
тикалы қ категория тек грамматикалық м ағы на
деген ұғыммен қатысты ғана беріліп, сөздердегі
|