П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| :бар-ды-м,
(айғай) сал-ды-м, шық-ты, тыңда. Осындағы түбір тұлғалар қимылды білдіріп, одан кейінгі -ды,-ті морфемалары сол қимылдың ай- тып тұрған сәтке байланысты болу мезгілін, шақ- тық мағынаны, яғни осы қимылдың айтып тұрған кезден бұрын болғанды ғын білдіріп тұр. Алғаш- қы екі сәздегі -м (барды-м, айғай салды-м) тұлға- сы қимылдың иесін, яғни сол қимылды орындаут шы кім (субъект) екенін және қимыл иесі кез келген біреу емес, бірінші, яғн и айтушы жақтың озі (мен) екенін көрсетіп тұр. Ал үшінші сөзде ондай грамматикалық тұлға жоқ (шықты), соған қ а р а п бұл с ө з қ и м ы л и е с ін (с у б ъ е к т ін і) білдірмейді екен деп ойлауға болмайды. Осы сөздің формасы арқылы қимылды (шығуды) іске СӨЗДЕРДІҢ М О Р Ф О Л О Г И Я Л Ы Қ Қ Ү Р Ы Л Ы М Ы 427 асырушы субъектіні біле алам ы з, ол субъект үшінші, бөгде ж ак (ж аңғы ры қ). Сонда қимыл иесін мегзеп, үшінші жақты білдіріп тұрған қан- дай форма? Сөздің соң ғы ф ормасы -ты ондай мағынаны білдіре алмайды. Оның білдіріп тұрға- ны - тек өткен ш ақты қ мағына. Міне, осы сөздің құрамында формальдық түрде арнайы тұлға бол- мағанмен, ерекше грамматикалық мағына, жақ- тық м ағы на бар. Ол м ағы на контекст арқылы айқын сезіледі. О сы ндағы 3-ж ақтық м ағы на нелдік т ү лға арқы лы берілген. С он дай -ақ тың- ддсөзі жалпы іс-әрекетгі және қимылдың сабақ- ты мәнін білдірумен бірге (бұл м ағы налар түбір арқылы, я ғн и лексикалы қ м ағы наны ң абстрак- пияланы п, ж алпы лануы арқы лы беріліп тұр) бұйрықтық м ағы наны және ол 2-ж аққа қараты- лы п, онымен бірге анайы лы қ және жекеш елік мағыналарды білдіріп тұр. Бұл соңғы граммати- калық мағыналар, біріншіден, категориялық грам- матикалық м ағы налар болып табылады, екінші- ден, формальды түрде тұлғасы бар арнайы грам- матикалық форма арқылы берілмеген. Соған қара- мастан мұнда грамм атикалы қ ф орма бар, ол - тұлғасы з ф орм а, я ғн и сол жүйедегі басқа пара- дигмалық түрлену көрінісінде бұл мағынаға қара- ма-қайш ы келетін, оппозиция болатын, бірақ бір грамматикалық категорияның (түрлену жүйесінің) шеңберінде бірлікте тұратын форма бар: 2-ші жақ сыпайы түрі -ңыз (тыңда-ңыз), 2-жақ көпше түрі -ңдар (тыңда-ңдар) т.б. Сонымен бірге бұл жерде бір парадигмалық жүйе құрайтын бұйры қ рай- дың 1 және 3-ж ақ тұлғалары н да келтіре кетуге болады. С о н д ай -ақ бірінш і мысалдағы шықты сөзіндегі 3-ж ақты қ м ағы на жіктік ж алғауды ң тұлғасыз формасы (нөлдік форма) арқылы беріл- ген. Оны да осы сөйлемдегі 1-жақ жекеше мағы- ң- нада қойданылған бардым, айғай салдым сөздерін- дегі -м ф ормасы м ен салыстыру арқылы тануға болады. Тілімізде осындай арнайы белгілі граммати- калық мағы насы бар, бірақ арнайы көрсеткішсіз тұлғада жұмсалатын (кейде сөйлемде түсіп қала- тын) ерекш е форма 3-ж ақ жіктік жалғауы ғана емес басқа да грамматикалық түрлену жүйесінен кездеседі. Мына мысалға назар аударайық: Мәскеу бардым, не көрдім (Ж амбыл). Кел, балалар, оқы лы қ (Алтынсарин). Ғылым таппай мақтанба (Абай). Интернатта оқы п жүр талай қазақ бала- сы (Абай). Иығымда сіздің шаш, айқаласып тай- талас (Абай). Осы сөйлемдердегі бөлініп көрсет- ілген сөздердің формасы мен грамматикалық ма- ғыналарына көз жіберейік: Мэскеу осы сойлемде ешбір грамматикалық ф ормасы з қолданы лған, бірақ соған қарамастан қимылдың (барудың) ба- ғытын білдіріп, барыс септіктің мағынасын беріп тұр: жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|