П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| Мэскеуге
бардым. Ғылым сәзі ешбір кәр- сеткішсіз тура объект болып, табыс септік мағы - насын білдірігі тұр: ғ ылымды таппай, кел, м а қ - танба етістіктері негізгі түбір күйде және оздік етіс пен болымсыз тұлғада 2-ж аққа қаратылып, бұйрықты мағы нада қолданы лған, бірақ соңғы мағынаны білдіретін арнайы грамматикалық фор- ма ж оқ. Қазақ созі иелік, менш іктілік мағы нада жұмсалған, бірақ, оны білдіретін ілік септік жал- ғауы жоқ. Шаіи сәзі, керісінше, тәуелділік мағы- наны білдіріп тұр: сіздің шашыңыз. Ол мағынаны білдіретін тәуелдік жалғауы түсігі қалған. Міне, осы корсетілген создердің бәрі де берілген сойлем- дерде ешбір тұ л ғасы з-ақ (нольдік формада) белгілі грамматикалық мағына білдіреді, ол грам- матикалы қ м ағы на создің түбірін білдіретін ма- ғынадан бөлек. С өн дай -ақ бұл құбылыс қазақ тілінде анда-санда ғана кездесетін кездейсөқ жайт емес. Әйтпесе бұл жайында сөз қөзғаудың қажеті де бөлмас еді... Нөлдік тұлға өзінш е грамм атикалы қ фөрма бөла алаты ны н тіл зерттеуші ғалы м дар атап көрсеткен бөлатын. Я ғн и , тілімізде нөлдік тұлға деген тілдік ф ам м атикалы қ құбылыс бар екенді- гінде дау жөқ. Бірақ нөлдік тұлғаға нелер жата- ды деген мәселеге келгенде, ғалымдардың пікірі бір жерден шықпайды. Міне, өсы ыңғайда нөльдік фөрма мен грам- матикалық форманың арақатынасын ашып алған жон. Рас, қазақ тілінде де, басқа да түркі тілінде де негізгі соз таптары на жататын создер ешбір қосымша корсеткіштерсіз-ақ негізгі түбір күйінде тұрып белгілі лексикалы қ м ағы наны білдіреді, міне соның нэтижесінде ол сөз ж аіп ы ф ам м ати- калы қ м ағы н аға да ие бөлады. Ойткені сөздің жалпы грамматикалық м ағы насы - өны ң лекси- калық мағынасы негізінде, атап айтқанда, лекси- калық мағынаның жалпылануы арқылы туындай- тыны - талассыз нэрсе. Сөның арқасында сөздер белгілі өртақ қасиеттері арқылы төпталады. Мы- салы,уй, бала, тас, қала, ойыншық т.б. сөздерлек- сикалы қ м ағы насы ж ағы нан бір-біріне ешбір ж ақы н ды ғы жөқ: әрқайсы сы жеке-ж еке заттың атауы. Сөл лексикалық мағынасы негізінде қалып- тасқан жалпы грамматикалық м ағы насы ж ағы - нан қарасақ, бұл сөздерде өртақ белгі бар: өл - зат атауын білдіру. Сөндықтан да бұл сөздер ф ам - матикалық тұрғыдан бір төп - зат есім құрайды. С өндай-ақ қызыл, үлкен, биік, жақсы т.б. сөздер м у г Ф и л и і гі/і заіты ң сын-сапасын білдіруі, он, екеу, э/сүз, елу т.б. сөздер заттың санын біддіруі, кел, жүр, ойна, жүгір т.б. сөздер қимылды білдіруі ж ағы нан жеке-жеке грамматикалық тогі (сөзтаптарын) құрайды. Сон- ды қтан да кейбір еңбектерде айтылып жүрген “түбір сөздерде лексикалы қ м ағы н а болады да, грамматикалық м ағы на болмайды” деген қағида ш ы нды ққа жанаспайды. Бірақ түбір сөзде грам- м атикалы қ м ағы наны ң болуы оны нөлдік ф ор- мада тұр деуге негіз болмайды, ойткені түбірдің тұл ғасы н а тән ерекш е қы зметі, синтаксистік қары м -қаты насы бола бермейді ж әне ол сөйлеу кезінде туатын форма емес, ал, “ грамматикалық ф ормалар - сойлеу негізінде сойлемде ғана қол- даны латы н сойлеу (речь) бүтіндері” (М аманов). О ны ң білдіретін грамм атикалы қ м ағы насы да сөйлеу кезінде айқындалады. Демек, нөлдік фор- ма болу үшін ол сөз сөйлемде белгілі бір тұрақты қы змет атқары п, басқа бір сөзбен қары м -қаты - насқа түсуі, түбір білдіретін жалпы грамматика- лы қ мағынадан басқа грамматикалық мағына (ка- тего р и ял ы қ грам м атикалы қ м ағы н а) білдіріп тұруы керек. М ысалы: жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|