сан категориясы
(мысалы,
орыс тілінде категория числа, қазіргі қы рғы з
тілінде сан категориясы) деп аталынады..
Сөйтіп,
грам м ат икалы к категория деген
үғы м ға грамматикалык мағыналар жиынтығы-
ның
(жекелеген м ағы на емес)
белгіліграм м ат и-
калык формалсір жүйесі
сияқты арнайы грамма-
тикалы қ тәсілдер арқылы берілуі жатады.
Демек, бұл баяндаудан байқалатыны - грам-
м атикалы қ кагегөрия ұғымы негізінен алғанда
4
51
МОРФОЛОГИЯ
кез келген грамматикалық мағынамен емес, оның
категориялық грам м ат икалы қ м ағы на
түрімен
байланысты. Ал грамм атикалы қ м ағы н а деген
ұғымның жалпы грамматикалық мағына, қатыс-
тық грамматикалық мағына деп аталатын түрлері
грамм атикалы қ категорияға қатысты емес пе?
деген де сұрақ туады.
Грамматикалық мағынаны жалаң түрде грам-
матикалы қ м ағы нам ен қатысты ғана карау, сол
шеңберде ғана анықтау жоғарыда көрсетілгендей
дұрыс болмайды. Грамматикалы қ категория әрі
өзара тектес, мәндес, ыңғайлас, әрі бір-біріне қай-
шы мәндегі бірнеше (кем дегенде екі түрлі) грам-
м атикалы қ м ағы нада немесе м ағы налар ж иы н-
ты ғы нан тұры п, ол грамм атикалы қ м ағы налар
белгілі парадигмалық тұлғалар жүйелері арқылы
беріледі. Сол арқы лы грамматикалық категория
белгілі грам м атикалы қ топтағы сөздердің (сөз
таптарынан) түрлену жүйесі болып, сөз табы ре-
тінде ерекшеленеді, әрі сол сөз табының грамма-
тикалы қ белгісі болып табылады.
Сөйтіп грам м атикалы қ категория болудың
алғы шарты мынадай: 1) бірнеш е, кемінде екі
грам м атикалы қ м ағы на болу керек; 2) ол (кемі
екі) м ағы налар бір-бірімен тектес, ы ңғайлас,
мәндес болу керек, әр тектес мағы налар грамма-
тикалық м ағы на құрай алмайды; 3) ол граммати-
калық мағыналар қаншама тектес, ыңғайлас бол-
са да, мысалы, тәуелділік м ағы на, екінш і ж ағы -
нан, бір-біріне қарама-қайшы болып, мысалы, сол
тәуелдіктегі ж ақ сияқты , яғн и 1-жақ 2-ж аққа, я
3-ж аққа қайш ы , 2-ж ақ 1-жаққа, я 3-ж аққа қай-
шы келуі; 4) сөйтіп барып, әрі тектес, әрі ы ңғай-
лас, әрі бір-біріне қарама-қайш ы мағыналардың
бірлігі, тұтасты ғы болуы; 5) сол тектес м ағы на
да, қайш ы м ағы н а да бөлек-бөлек белгілі грам-
м атикалы қ формалар а р қ ы л ы б е р іл у і ж ә н е
6) олардың белгілі парадигмалық жүйе құрауы
арқылы м а ғ ы н а л ы қ -т ұ л ғ а л ы қ с ә й к е с т ік бір
ж иы нты қ болуы. М іне, осындай талаптар мен
ш арттарға сәйкес келетін тілдік құбылыс қана
грамм атикалы қ категория болып таны ла алады.
М ысалы, ж іктік (ж ақ) категориясын алайы қ.
Жіктеліп, субъектінің кім, не екенін білдіру және
жақ мәні ж ақ категориясы ны ң негізгі ортақ ма-
ғынасы. Қай ж ақты алсақ та (бірінші ж ақта да,
екінш і ж ақта да, үшінші ж ақта да) осы м ағы на-
лар бар. Солай бола тұрып, ж ақ-ж ағы нан (кейде
жекеше я көпш е) бір-біріне қарама-қайш ы және
сол әрбір қайш ы м ағы наны ң әрқайсы сы на тән
грамм атикалы қ тұлғасы (ф орм асы ) бар: 1-жақ
-м ы н,-м ін, -бы н,-бін, -п ы н ,-п ін
н ем есе
-м
т.б.,
2-ж ақ
-сың,-сін
немесе
-ң,
сыпайы түрі
-сыз, -сіз
немесе
-ңыз, -ңіз,
3-жақта арнайы тұлға ж оқ не-
месе
-а-, -е,
-йжәне
-ып, -іп, -п
көсемше тұлғасы-
нан кейін
-ды, -ді, -ты, -ті.
Ж әне бұл тұлғалар
парадигмалық түрлену жүйесі болып саналады.
Міне, осылардың бірлікж иы нты ғы грамматика-
лы қ жақ (жіктелу) категориясы болып табылады.
Л ексикалы қ мағы наны ңж алпы лануы арқы-
лы пайда болатын грамматикалық (жалпы грам-
м атикалы қ) м ағы налар жүйесі (кем дегенде екі
түрлі мәндес, текгес грамматикалық мағына) ешбір
грамматикалық тұлғасыз семантикалық тәсіл ар-
қылы ғана берілетін болса, онда грамматикалық
категория жасай алмайды, ойткені грамматика-
л ы қ категория тек грамм атикалы қ м ағы ңалар
жиынтығы ғана емес, сол тектес, мәндес, әрі бір-
біріне қарама-қайшы грамматикалық мағыналар-
ды білдіретін, парадигмалық сипаттағы грамма-
тикалы қ тұлғалар жүйесі болып табылады. Сон-
ды қтан , мысалы, зат есім нің жалпы зат атауын
білдіруін былай қойғанда, м ұндатіпті бір-біріне
қарам а-қайш ы ж әне тектес, мәндес м ағы налы қ
та қасиет жоқ, яғн и бір ғана жалпы грамматика-
лы қ мағына (қайшы) оппозициялық және тектес
мэнді және ж алқы есім, деректі және дерексіз
зат есім, кімдік (адамға байланысты) және нелік
(адамнан басқа зат атауларына байланысты) зат
есім, сагіалық ж әне қаты сты қ сын есім т.б. сол
сөз табы ны ң (зат есім я сын есімнің) граммати-
калық категориялары бола алмайды, ол грамма-
тикалы қ мағыналардың морфологиялық көрсет-
кіштері жоқ. Ал грамматикалық м ағы налар се-
м антикалық тәсіл (лексикалық м ағы наны ң жал-
пылануы) арқылы берілсе де, олардың (тектес
ф амматикалық мағыналардың) бір-бірінен айыр-
машылығы (қарама-қайш ы лы ғы) кейде ф ам м а-
тикалы қ формалар арқылы берілетін болса, сөз
ж оқ, бұл м ағы налар мен формалар ж иы нты ғы
ф ам матикалы қ категория жасай алады. Мысалы,
етістіктің с а л тты л ы қ -саб ақ ты л ы қ м ағы н асы
түбірдің семантикасы арқылы көрінеді, яғн и кез
келген етістік түбір ешбір грамматикалық ф ор-
м асыз-ақ я салттылық мағы наны, я сабақтылық
мағынаны білдіреді. Салттылық-сабақтылық мән
етістік түбірдің сем антикалы қ сипаты, қасиеті
болып табылатындықтан да, кейбір зерттеушілер
бұл қасиетті етістік сөз табындағы омонимия мен
полисемияның шегін ажырататын критерий ретін-
де де ұсынады. Соған қарамастан, етістіктің салт-
тылық-сабақтылық мәні тура объектіні талап ету-
етпеуіне қарай грамматикалық ф орм аға байла-
нысты, өйткені тура объект табыс септік форма-
|