П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| СӨЗДЕРДІҢ МОРФОЛОГИЯЛЫҚ ҚҮРЫЛЫМЫ
431 нақты лексикалық мағынадан жалпыланған, жал- пы сипаггағы мәңді білдіретін м ағы на деп анық- талады. С ондай-ақ “тілдегі өзіне тән граммати- калы қ формасы (тәсіл) бар жалпы грамматика- лы қ мағына да грамматикалық категория деп ата- лады ” , немесе “тілдегі лингвистикалық единица- ларды ң, яки оны ң бір тобы ның грамм атикалы қ амал-тәсілдер арқылы берілетін жалпы сипатта- рыны ң бірі” , немесе “морфологиялық категория деп ортақ грамматикалық сипаттағы м ағы наны білдіретін сөз формаларының жүйесі”, не “бірың- ғай мағыналы грамматикалық формалар қатары- ның бір-біріне қарама-қайш ы жүйесі түсініледі” тәрізді анықтаудан грамматикалық категория де- ген ұғымның ішіне морфология саласына байла- нысты, бір ж ағы нан, сөз таптары мен олардың түрлері деген кесек ұғымдар, екінш і ж ағы н ан , жекелеген сөз таптарының түрлену жүйесіне бай- ланысты тұлғалы қ топтары (айталық, зат есімде көптік, септік, тэуелдік, сын есімде шырай, шақ, жақ т.б. категориялар), үшінші ж ағы нан, төмен- де көрсетілгендей, олардың жеке-жеке түрлері (ай- талық, жіктік я тәуелдіктің I я II ж ағы немесе “ I я II ж ақ категориясы ” , “ ілік септік категория- сы ” , “өткен ш ақ категориясы” , “аш ы қ рай кате- гориясы ” тәрізді) еніп кетуі сөзсіз. Сонды қтан грамматикалық категориялардың шекарасын ай- қындаудың өзі қиы нға соғады. Кейбір еңбектер- де грамматикалық категория қатарына сөз тапта- рынан бастап қосымшаларға дейінгі тілдік құбы- лыстар, тіпті олардың жеке түрлері де жатқызы- лы п отырады. Грамматикалық категория, ең ал- дымен, грамматикалық мағынамен және ірамма- тикалық формамен тікелей байланысты. Грамма- тикалы қ м ағы на немесе грамм атикалы қ форма болмаған жерде грамматикалық категорияны ң болуы мүмкін емес. Екінш іден, грамматикалық категорияның болуы грамматикалық мағына мен грамматикалық форманың озара бірлігімеңтұтас- ты ғы м ен, сәйкестігімен, яғн и олар арасы ндағы диалектикалық сэйкестікпен, ондағы жүйелілік- пен байланысты. Я ғни, кез келген грамматика- лы қ м ағы на немесе қайсыбір грамматикалық форма грамматикалық категория құрай бермейді. Белгілі бір грамм атикалы қ м ағы н алар бірлігі белгілі бір грамматикалық топ құрайгын сөздер- ге тән болып, солардың парадигмалық түрлену жүйесі болу арқылы грамматикалық категория құрайды. Үшіншіден, грамматикалық-категория сипатына жету үшін грамматикалық мағы налар жиынтығы, бір жағынан, өзара бір тектес бірың- ғай сипаттағы, екінші ж ағы нан, бір-біріне қара- ма-қайш ы мэндегі мағыналар болу керек. Я ғн и , грамматикалық категория - өз ішінде бір-біріне қарама-қайшы қасиетте бола алатын бірнеше (кем дегенде екі түрлі) тектес, мәндес ф ам м атикалы қ м ағы наны ң ж иы нты ғы , бірлігі. Сол бірлік пен оз ішіндегі қарама-қайш ы лык арқыльі және со- ның әрқайсы сы н білдіретінә/? түрлі тэсілдер ар- қылы немесе соған тән арн ай ыграм м ат икалы к формалар жүйесі я түрлену парадигмасы арқылы фам матикалы қ категорияның мэні, сипаты, шегі байқалы п, айқы ндалады . О сы ған байланысты бірден мынадай сұрақ туады: бір ғана ф ам м ати- калық м ағы на мен оны ң сыртқы корінісі болып табылатын фамматикалық форманың бірлігі ф ам - матикалық категория болып саналмай ма? Бұл сұрақтың жауабы біреу-ақ. Бір ғана грамматика- лы қ м ағы на мен оны білдіретін грамматикалық форма ф ам м атикалы қ категория құрай алмайды. Мысалы, септік категориясы, тэуелдік категори- ясы, ж ақ категориясы деген грамматикалық ка- тегориялар бар да, ілік немесе барыс т.б. септік категориясы, бірінш і (немесе екінш і) ж ақ тәу- елдік категориясы, осы (немесе откен) шақ кате- гориясы деген д ер ж о қ, ілік (нем есе бары с) септікіің, бірінші (немесе екінші) жақ тәуелділіктің, осы (немесе өткен) ш ақты ң эрқайсы сы на тән гр а м м а ти к а л ы қ м а ғ ы н а с ы (г р а м м а т и к а л ы қ меншіктілік немесе жанама объектілік-бағытты- лық, 1-2-жақ тэуелдік, қимылдың сөйлеп тұрған сэтте болып жатқанын немесе отіп кеткенін), оны білдіретін грамматикалық формасы, тұлғасы бар болса да, бұлар ж еке-ж еке грамматикалық кате- гория бола алмайды. С ондай-ақ қазақ тіліндегі коптік категориясы негізінен затгың көптік ұғы - мымен байланысты да, мөрфологиялықж ағы нан кептік жалғау арқылы беріледі. Бірақ көптік ка- тегөриясы сөз бөлғанда өл тек көптік жалғаумен ғана шектелмеу керек. Көптік мағына ф ам м ати- калы қ тұрғы дан ж екелік м ағы наға қарам а-қай - шы м ағы на ретінде заттың санды қ ұғы м ы ны ң шеңберінде өмір сүреді. Сөндықтан бұл категө- рия көптеген тілдерде қазақ тіліндегідей көгітік категөриясы дегі емес, жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|