П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| іҮШГЧ^илиіиллоіі\ гуігшлштт
сы (аш ы қ я жасырын түрінде) арқылы беріледі. Сөйтіп етістік түбірдің таза семантикалы қ тәсіл арқылы байқалатын салтты лы қ-сабақтылы қ ма- ғы насы екінш і ж ағы нан табыс септік формасы арқылы берілетін тура объектімен тікелей байла- нысты я байланысты емес болуы арқасында грам- матикалық категория касиетіне ие болып отыр. Орыс тілінде зат есім сем антикалы қ ж ағы - нан деректі-дерексіз (конкретное-отвлеченное имя), жалпы-жалқы (нарицательное-собственное имя) сияқты түрлерімен бірге жанды және жан- сыз заттар (одушевленные и неодуш евленные предметы) болып бөлінетіні белгілі. Қазақ тілінде де зат есімнің осындай түрлері орыс тіліндегі зат есімнің соң ғы түріне сем антикалы к сипаты жа- ғы нан қазақ тіліндегі кімдік (адамға байланы с- ты) ж әне нелік (адамнан басқа зат атауларына байланысты) зататаулары біршама сәйкес келеді, бірақ бірдей емес. Орыс тіліндегі зат атауының ж ан д ы -ж ан сы з түрлері, бір ж а ғ ы н а н , қа за қ тіліндегі кімдік-нелік зат атаулары сияқты таза семантикалық т ә с іл а р қ ы л ы аж ы раты лы п ай- қындалса, екінші жағынан, белгілі бір сәтте грам- матикалық формаға қатысы байқалып отырады. М ысалы, жанды зат атаулары септелгенде, табыс (винительный) септік тұлғасы ілік (родительный) септік тұлғасы м ен сәйкес келеді де, ж ансы з зат атаулары септелгенде, табыс (винительный) септік формасы атау (именительны й) септік ф ормасы- мен сәйкес келеді: вижу белые пароходы (ақ ке- мелерді коріп тұрмын) және вижу белых слонов (ақ пілдерді көріп тұрмын). С онды қтан орыс тіліндегі зат есімнің жанды-жансы з түрі грамма- тикалық (морфологиялық) категория болып есеп- теледі де, қазақ тіліндегі зат есімнің кімдік-нелік түрі ондай қасиеті (грамматикалы қ тұлғалануға қатысы) болмағанды қтан, грамматикалық кате- гория бола алмайды. Орыс тіл білімінің кейбір мамандары зат есімнің жанды-жансыз мэнді түрін топтау, жіктеу мэнді (классифицирую щ ие) мор- ф ологиялы қ категорияға (сөз түрлендіру - сло- воизменительные - м орф ологиялы қ категория- л арға қарам а-қайш ы ) жатқызады. М ұның өзі грамматикалық категория әр тілдің жүйелік құры- лымына, грамматикалық құрылысының парадиг- малық сипат-ерекшеліктеріне қарай анықталаты- нын көрсетеді. Сондықтан да бір тілдегі грамма- тикалы қ категория екінші бір тілде бола бермеуі м ү м к ін . А й т а л ы қ , ү н д і-е в р о п а т іл д е р ін ің көпшілігіне зат есімнің тек (род) категориясы тән. Тек категориясы о баста ж ы ны сты қ қасиетпен байланысты туып қалыптасқан болуы керек. Жан- ды за ттар д ы (а д а м за т т ы , х а й у а н ат та р мен жәндіктерді) биологиялық жынысы жағынан ер- кек және ұрғаш ы деп бөлу және сондай ұғым- ның болуы дүние жүзіндегі халықтар тілінің бар- лы ғы на ортақ. Бірақ ол ерекшеліктердің корінісі болып табылатын ұғымдардың тілде берілуі бірдей емес. Бір тілде, мысалы, орыс тілінде, ондай тектік (род ұғымына байланысты) ерекшелік белгілі бір жүйелі түрдегі грамматикалық түлғалар арқылы берілсе және тектік жүйе грамматикаланып, ол сипат тек ж ы ны сты қ ерекш еліктері бар жанды заттарға ғана емес, жыныстық қасиеті жоқ белгілі грам м ати кал ы қ топ тағы (затты қ ұ ғы м д ағы ) создерге, жалпы зат атауларына тән болып ке- леді, тіпті жыныспен байланысы ж оқ аралық тек (средний род) грамматикалық мэнде пайда бол- са, басқа бір тілде, мысалы, қазақ тілінде, жы- ны сты қ ерекш елік жеке создердің семантикасы ш еңберінен ш ы қпай (мысалы, әке-ш еш е, бала- қы з, қо ш қар -қо й , арлан -қан ш ы қ т.б.) немесе сипаттама түрде ғана беріліп (мысалы, еркек қаз, я ата қаз - ұрғаш ы қаз, еркек күшік - ұрғаш ы күш ік, оқуш ы бала - оқушы қы з т.б.), белгілі грамматикалық топтағы сөздердің (соз табының) жүйелі тұлғалық түрлену ерекшелігі болып қалып- таспаған. Тілде болатын табиғи құбылыстардың бірі - заттар арасындағы меншіктілік-тәуелділік қаты- нас. Ойткені қоғам ды қ өмірде бір зат жеке бір адам ға, адамдар гобына, ұжымына тэн, соны ң меншігі болу, бір зат екінш і заттың болігі болу немесе соған қатысты болу т.б.- ақи қат нэрсе. Осындай мәндер қай тілде болсын белгілі амал- тәсілдер арқылы беріледі. М ысалы, ол м ағы на орыс және басқа үнді-европа тілдерінің бірәзын- да таза аналитикалық немесе семантикалық- ана- литикалы қ тәсілмен - тэуелдеу есімдікгері (при- тяжательные м естоимения) мен зат ссімдердің анықтауыш тық қатынаста қиысу (согласование) арқы лы (қазақ тілінде қиы су тек ж ақ арқылы және кейде жекеше-көпше бастауыш пен баянда- уыш арасында ғана болады) беріледі: м ой дом, твой дом, наш дом, наіиа школа, ваша книга, мои друзья, ваши друзья т.б. Мұнда парадигмалық си- паттағы ешбір жүйелі тұлғалы қ құрылым ж оқ, затгың атауы болатын сөздер оз алдындағы анық- т а у ы ш т а р ы н с ы з е ш б ір т ә у е л д ік ұ ғ ы м д ы білдіріиейді. Ал қазақ тілінде меніц үйім, сеніц үйіц, біздіц үйіміз, біздіц мектебіміз, сіздіц (сен- дердіц) достарыцыз (достарыц) дегендерге тә- уелділік, ж ақтық мағына, алдыңғы анықтауыш- тарын (менің, сенің, біздің, сіздің, сендердің) алып |