4 . 2 . С Ы Н Е С І М Н І Ң М А Ғ Ы Н А Л Ы Қ
( С Е М А Н Т И К А Л Ы Қ )
Т О П Т А Р Ы
Семантикалық жағынан сын есімдер екі топ-
қа бөлінеді: 1) сапалы қ сын есім; 2) қаты стық
сын есім.
4.2.1. Сапалық сын есімдер
Сапалық сын есімдер мен қатыстық сын есім-
дердің айы рм аш ы лы ғы , ең алдымен, білдіретін
мағынасына байланысты болады.
С апалық сын есімдер сем антикалы қ ж ағы -
нан заттың әр алуан сы н-сипаты н, сапалық бел-
гілерін, түр-түсін білдіреді, шырай тұлғаларымен
түрлене алады.
Сапалық сын есімдер қосымш асы з тұрып,
семантикасы ж ағы н ан тікелей заттың сы ны н
білдіреді.
Терең оі\,піерең
ғылым іздемейді, Өтірік
пен өсекті жүндей сабап (Абай).
Жаксы
ат пен
тату
жолдас бір ғанибет, Ы ңғайлы, ықшам киім
аңш ы адамға (Абай). Құнанбайдың^олы/у қолы
шаңдата шапты (Әуезов).
Сапалық сын есімдердің морфологиялық си-
паты - ш ы рай тұ л ғал ар ы м ен түрлене алуы.
М үсірэлі
момындау,
ауқаты
шағындау
адам еді
(Сейфуллин). Лэззаты
артығырак
шекер, балдай
(Сапарғали).
Жүп-жүмыр
ақ торғыьщай мойыны
бар (Абай).
Сапалық сын есімдер негізінен түбір сөздер
болып келеді. Олардың қатары ндағы создердің
біразы тарихи жағынан туынды түбірлер де, түбір
мен қосы м ш аны ң жігі ажырамастай бірігіп кет-
кен. М ысалы,
кызыл, жасыл, үзын, ү лк е н
тәрізді
сөздер
кызғылт, жас-кылтым, үз-ар, үз-ақ, үлке-
йген, үлке-ю
сияқты туынды сөздермен тарихи
тұрғыдан түбірлес екені даусыз. Сондай-ақ дшщ;,
толық, ақылды, қараңғы
туынды сөздері
аіи, тол,
ақыл, қараң
деген түбірлерден ж асалған, бірақ
қазіргі кезде бұл си яқты сын есімдер өздері
білдіріп тұрған сы нны ң қи м ы лға (ашу, төлу),
затқа (ақьщ, қараң, қараң қалғыр) қатысынан гөрі
екінші заттың сапалы қ сын есімнің қатарына
көш кен . Бөлады ай батқандай
қараңғы
түн
(Мансұр). Нұрғанымтолы/скөркем кеудесін ерек-
ше пандықпен кере түсіп... (Әуезөв).
Ж оғары да айты лған сын есімдерге, шырай
тұлғалары үстеле алып, сапалық сын есімдердің
шырай категориясын жасай алатын болған:
аиіық
- аиіығырақ - ашықтау - тым аіиық; толық -
толығырақ - толықтау - топ-толық, - тым то-
лық; ақылды - ақылдырақ - ақылдылау - тым
ақылды
т.б.
Достарыңызбен бөлісу: |
