П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
Сүр бүлт түсі суык каптайды аспан, Күз болып, дымқыл
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Сүйыктау, қоңыр
- Желсіз түндежарық
| Сүр бүлт түсі суык каптайды аспан,
Күз болып, дымқыл түман жерді баскан (Абай). ІНоқпардай к ек іл і бар кам ы с к ү л а к (А бай). Сүйыктау, қоңыр шашының арасынан бас күйка- сы да кылаңданып көрінеді. ІІІымқай қызыл гүлдердің үлкен шоғы бірден назар аударады (И м анж анов). Желсіз түндежарық ай. Ауылдың маңы терең сай (Абай). Берілген мысалда сын есімдер зат атауын аны қтап, сүр деген бүлтты, дымқыл деген тұманды, шоқпардай деген кекілді, сүйықтау және қоңыр деген шашты, шымқай қызыл деген гүлдерді, у-Л/ітя деген ш оқты ,. желсіз деген түнді, жарық деген айды, терең деген сай- ды анықтап, атрибутгық қатынаста орын тәртібі арқылы байланыса қолданылған. Бұл мысалдан сын есімдердің, біріншіден, сапалық түрі болсын, қаты стық түрі болсы н, өзі анықтайтын сөзімен байланы сы нда, сол сөзге қатысында сол сөздің қандай тұлғада жүмсалуына бейтарап екенін, қызметі ж ағы н ан аны қтауы ш ты ң, байланы су тәсілі ж ағы нан таза орын тәртібі арқылы ерек- шеленетінін байқау қиын емес. Екіншіден, сын есім түбір күйінде қолданылса да, шырай тұлға- ларында қолданы лса да, оны ң бұл грамматика- л ы қтұлғалы қ көрсеткіші, яғни шырай формасы, зат есіммен грамм атикалы қ байланы сқа ешбір қатысы болмай, тек сол сын есімнің семантика- лы қ сипаты н, сем антикалы қ реңдік мәнін ай- қындау, корсету үшін қолданылғанын көреміз. Мысалдағы грамматикалық сипаты жағынан сүйықтау шаіи (сүйы қ деген сап алы қ сын есім -тау қосымш асы үстелу арқылы салыстырмалы шырай түрінде қолданылған) пен қоңыр итштың арасында ешбір айырмашылық жоқ. Әрине, бұлар- дың (сын есімдердің) семантикалық ерекш елік- тері, яғн и біреуінің сұйы қты қ-қою лы қ ж ағы нан сы нды қ белгісі, екінш ісінің түске байланысты мэнін білдіріп оты рғаны ескерілігі отырған жоқ. Бұл жағына келгенде, мысалы, орыс тіліндегі сын есіммен салыстырғанда, ф ам м атикалы қ сипаты жағынан үлкен айырмашылығы бар. Орыс тілінде сын есім зат есіммен фам матикалы қ байланысқа түсіп, тек сипаты ж ағы нан (мысалы, болыиая школа - үлкен мектеп, болыиой институт - үлкен институт), ж екеш елік-көптік ж ағы нан, септік түрленуі ж ағы нан (у болыиой иіколы - үлкен м ек- тептің, болыиому институту - үлкен институт- қа т.б.) бір тұлғада ғана түрленіп (согласование) қолданылады да, ол сын есімнің түрлену жүйесі деп танылады. Ал қазақ тіліндегі сын есімнің сипаты, жоғарыда көрсетілгендей, мүлде басқа- ша. С онды қтан да осындай грамматикалық си- патына қарап, сын есімді сан есім, үстеу си яқ- ты түрленбейтін сөз табы деуге болады. Ал шы- рай тұлғалары жалпы сын есімнің сөз табы ретін- дегі түрлену тұлғасы емес, бір ғана м ағы налы қ тобының семантикалық сипатын көрсететін лек- сика-грамматикалықтұлғалану корсеткіші болып табылады. Ш ырай категориясы затқа, құбылыс- қа байланысты біртектес, біры ңғайлас сы нны ң, сапалық белгінің, түр-түстің т.б. сапалық сипат- тың артық я кемін немесе тым артық, я тым кем екенін білдіретін белгілі қосымшалар үстелу не- месе басқа тәсілдердің жүйелі жолдары арқылы жасалатын сапалы қ сын есімнің парадигмалық 464 М ОРФОЛОГИЯ түрі. Сондықтан шырай категориясы, біріншіден, жалпы сын есім атаулының емес, тек сапалы қ сын есімнің, екіншіден, таза фамматикалық емес, лексика-грам м атикалы қ категориясы болып та- былады. Ө йткені ж оғары да көрсетілгендермен бірге, ш ы рай қосымш алары сапалы қ сын есім- дердің (сын есім түбірдің) семантикасы на (жал- пы ф ам м ати калы қ м ағы насы на) өзгеріс енгізіп, қосы м ш а рең к үстейді, сем антикалы қ ж ағы н ан жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|