үлкен
мен
үлкендеу, үп-үлкен, өте үлкен, биік
гіен
биіктеу, біп-биік, күрең
мен
күреңдеу, күп-күрең
т.б.
бір емес.
Бұл ж ағы нан (семантикалық) келгенде, шы-
рай категориясы сапалық сын есімнің реңдік мәні
немесе белгі реңінің бір көрінісі болып табыла-
ды. Сөз табы ны ң реңдік мәні оны ң ерекш е се-
м антикалы қ түрі болыгі саналады да, граммати-
калық немесе лексика-грамматикалық категория-
сы дәреж есіне жете алуы да, жете алмауы да
м үмкін. Осы мәндес зат есімнің реңдік мәнді
түрлері белгілі қосы м ш алар арқылы жасалаты н
тобы (әр түрлі эм оц и ял ы қ-эксп р есси ялы қ мэн
үстейтін, сыйлау, құрметтеу, еркелету, қомсыну,
кем тұту т.б. м эн үстейтін) болса да, зат есім нің
жеке грамм атикалы қ немесе лексика-грамм ати-
калы қ категориясы болып таны ла алмайды. Ал
етістіктің модальдылық сипатгағы түрлері бір емес,
бірнеш е грамм атикалы қ категориясы (рай кате-
гориясы , ж әне ш ақ категориясы т.б.) болып
қалы птасқан. Ал модальдылықтың үшінші бір
тобы (жекелеген сөздер арқылы, мысалы,
көрінеді,
болады, болмайды, іиығар
т.б.) көмекші етістіктер:
айтатын корінеді, сөйлеп болмайды
және қосым-
шалар арқылы, мысалы,
-сы, -сі, -сын, -сін, -ымсы-
ра, -імсіре
т.б. жасалатын жеке сөздер де ф ам м а-
тикалы қ немесе лексика-грамматикалық катего-
рия дэрежесіне көтеріле алмады (танылмай жүр).
С онды қтан да сапалы қ сын есімнің реңк сы н-
ның я белгінің реңк мәнді тобы толы қ грамма-
ти калы қ, лексика-грам м атикалы қ категориясы
бола алмай, оны ң белгілі реңкінің бір түрі - ш ы-
рай түрі ғана лексика-ф ам м атикалы қ категория-
сы болып қалы птасқан. Сонды қтан да сы нны ң
(сапаны ң) белгісінің артық я кемін, со л ғы н , я
айқы н сияқты т.б. дәрежелерін білдіргеннің бэрі
ш ырай көрсеткіш і деп танылып келсе, әсіресе
ондай таным арнайы зерттеулерден берік орын
алса да, кейінгі еңбектерде оларды жаппай ш ы-
рай категориясына енгізіп, шырай тұлғалары деп
гани бермей, осы айтылғандай сипатгары зерттеу-
шілерді ойландыруда. А .Ы сқақов белгінің реңін
және ш ырай категориясын бөл,е отырып, зат-
тың белгісі, сипаты (түсі, түрі, сапасы, көлемі,
аумағы, салмағы, сыры т.б.) біркелкі болмай, рең
ж ағы нан әр түрлі дәрежеде болатыны н, демек,
сипаты ны ң я белгінің бір затта арты қ, бір затта
кем болатынын білдіретін сын есім формалары
шырай формалары деп аталады дейді. Ол заттың
сы нды қ белгілерінің бэсеңдік, солғы нды қ рең-
дері мен мэндерін білдіретін ф орм аларға
-ғы л,
(-кыл), (-кылт), -ғычт, -ғылтым (-кылтым), -ғыш,
-ғана (-кене), -ілдер, -кай, -кан, -ак (~ек), -шыл
(-ш іл) -шылтым (-ш ілт ім), -ша (-ше)
қосымша-
лары ж атады” , - дей келіп,1шырай категориясы
түрлерін жасайтын қосымшаларға
-рак, -рек, -ырак,
-ірек
және
-лау, -леу, -дау, -деу, -тау, -теу
екі
қосымшасынан басқа өнімсіз жұрнақтар ретінде
-қыл, -кіл, -ғыл, -кылт, -ғылт, -тым, -шыл, -шіл,
-кай., -ак
қосымш алары жататынын көрсетеді.
Я ғни,ш ы рай формалары ның қатарына
-іиа, -іие,
-ак, -ек, -ғыш, -кана, -кене
сияқты қосымшалар
енбей қалған. Ал Ы .М аманов шырай категория-
сы ны ң тұлғалары деп бірді-екілі емес, сапалық
сын есімнің баршасына да жалғана алатын, сөйтіп,
сапалық сын есімнің кез келген шырай түрін жа-
сай алатын қосымшаларды атайды.
Қ азақ тіліндегі сөз тудырушы және форма
тудырушы қосымшалардың ара жігін айыру үшін,
олардың сөз м ағы насы н өзгерту, өзгертпеуі то-
лы қ критерий бола алмайды. Сондықтан да фор-
ма тудыруш ы қосы м ш аларды сөз тудырушы
қосымшалардан айырудың екінші бір басты белгісі
- оның грамматикалық абстракция жасау қабіле-
тіне сүйенген ж ен. Былайш а айтқанда, форма
тудырушы қосы м ш а бір сөз табына, не бір сөз
табыны ң бір тобы на, тіпті кейбіреулері бірнеше
сөз табына түгелдей ж алғанады да, ф ам м атика-
лық абстракция жасайды. Ш ырай формаларының
морфемалары сын есімнің бір тобы сапалық сын
есімдерді түгелдей қам титы н грамматикалық
көрсеткіші бөлып саналады. М ысалы,
Достарыңызбен бөлісу: |