П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
-ыңқыра, —іңкіре, -ғышта, - гіште
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
- Бұл бет үшін навигация:
- (-сы, -сі, -сын, -сындық, -ғышта, -ғіш тет.б.)
| -ыңқыра, —іңкіре, -ғышта, - гіште
т.б. қосы м - шалар қи м ы лға бәлдену, тыраш тану, бәлсіну, қим ы лды ң қайталануы ж әне оны ң мардымсыз- ды қ, жағы м сы зды қ сипаты, қимылдың күшейт- пелі, үдей түсу мәні т.б. сияқты модальдық реңк- тер үстейді. С ондай-ақ негізгі етістік пен модаль сөздердің тіркесінен құралған тіркесті түбір етіс- тіктер де әр түрлі модаль мәндерін білдіреді: бар- ған (-аты н ) си я қ ты , тәр ізд і, ай ту ға ти ісп ін (тиістімін), айтуың керек (қажет, мүмкін, тиіс) т.б. Бұл сияқты етістік қосымш алар мен тіркесті түбір етістіктердің модальдылық мәні күмән ту- дырмайды, бірақ рай категориясының шеңберіне енбей жүр, себебі, бірінш іден, модальдық мән, реңк тудыратын қосымшаларда категориялық си- пат ж оқ, барлық етістікке я етістіктің белгілі бір грамм атикалы қ тобы на әрдайым жүйелі түрде ж а л ғ а н а а л м а й д ы , е к ін ш ід е н , о л а р д ы ң көпш ілігінің (-сы, -сі, -сын, -сындық, -ғышта, -ғіш тет.б.) сөзжасамдық қасиеті немесе лекси- ка-грам м атикалы қ сипаты бар, етістік түбірінің ф ам матикалы қ сипатына (2-жақ жекеше бұйрық рай тұлғасымен сәйкес келуі, тікелей жіктелмеуі, сол тұлғасында қолданыла алмауы) сай келеді, үшіншіден, негізгі етістік пен модаль сөздің комекші мәнде тіркесуі етістік табиғатында таза фаммати- калы қ категория емес, лексика-грамматикалық құбылыс ретінде жеке қаралуы тиіс. Өйткені соң- ғы үлгінің таза морфологиялық сипатынан гөрі семантикалық-мағыналық, синтаксистік-қатынас- ты қ, қызметтік мәні басым болып отырады және ол модаль сөздердің көпшілігі осы мәнде - қыз- метте есім сөздермен тіркесіп келіп те сөйлемді аяқтап, предикат қызметін атқарып, ойдың мо- дальды ғын да білдіріп тұрады. Сондықтан кейде модальдылықты екі түрге бөліп, рай арқылы мо- дальдылықтың берілуі объективті модальдылық деп, арнаулы жеке сөздер арқылы берілуі субъек- тивті модальдылық деп те көрсетіліп жүр. Негізінен алғанда, рай категориясының ашық рай, бұйрық рай, шартты рай, қалау рай сияқты төрт түрі көрсетіліп жүр. Ашық рай - қимыл, іс-әрекет үш ш ақтың (осы шақ, келер шақ, өткен шақ) бірін білдіретін рай түрі. Демек, аш ық райдың басты семантика- ЕТІСТІК 513 лы қ ерекшелігі - қимыл, іс-әрекеттің объективті ш ы нды ққа қатысты болу-болмауының сөйлеп тұрған сәтпен (шақпен) байланысты өтіп кеткенін, отіп жатқаны н, әлі өтпегенін, бірақ өтетін сипа- тын білдіру, сөйтіп, аш ы қ рай, бір ж ағы нан, етістіктің рай категориясы ны ң бір түрі болса, екінші жағынан, бір өзі етістіктің ш ақ категория- сын құрайды. Осыған байланысты райдың басқа түрлерінен айы рм аш ы лы ғы тікелей аш ы қ рай ж асайтын арнайы қосымш алары ж оқ болып ке- леді. Д ем ек, ш ақ категориясы дегеніміз, екінші ж ағы нан, аш ы қ рай екен де, енді оны ң (аш ы қ райдың) сипаты шақ категориясы мен оның түрлері шеңберінде қарастырылады. Бұйрық рай сөйлеушінің тыңдаушыға немесе тыңдаушы арқылы бөгде біреуге (3-жаққа) қара- тылып, бұйрық, сұрай айтылатын, өзіне (1-жаққа) байланысты қимылға, іс-әрекетке қозғау салу, ниет мәнін білдіріп, белгілі қосымшалар жүйесі арқы- лы берілетін рай түрі болып табылады. Бұйрық райдың басты мәні - бұйрықтық мағына. Бұйрық- тық мағына негізінен алғанда 2-жаққа байланыс- ты болып отырады: жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|