-айын, -ейін, -йын, -йін,
көпше-айық, -ейік, -йық, -йік
жалғауы ж алған-
са, 2-ж ақ жекеше анайы түрінде арнайы қосым-
ша жоқ, бірақ бұл - етістіктің түбір тұлғасы емес,
нольдік ф орма, өйткені түбір болса, сол сөз та-
бының түрленуіне негіз болатын бастапқы тұлғасы
да, бұйрық райдың 2-жағы жекеше, анайы түрі -
грамм атикалы қ тұлға, сол түбірге ж алғанатын
тұлға, демек, бұйры қ райдың 2-ж ағы жекеш е,
анайы түрі мен түбір тұлға омоформа болып та-
былады. Бұрық рай формасының екінші ж ақ же-
кеше түріне ертеде -ың,
-ің, -ң
қосымш асы жал-
ғанып айтылатын болған. Мұны бұйры қрайды ң
екінш і ж ақ сыпайы түріндегі және екінш і жақ
көпше түрінің құрам ы ндағы -ың,
-ің,
-ң қ о сы м -
шасы (ал-ың-дар, ал-ың-ыз) дәлелдей алады. Со-
нымен қатар өзбек тілінде қазірде де екінші жақ
бұйрық райға
-иң,
(-ң) морфемасы жалғанып ай-
тылады. Сондай-ақ бұйрық рай формасының үш
ж ағы н а да -ш ы , -ші ж ұрнағы ж алғаны п, сөйле-
ушінің бір істі орындау туралы өзіне, тыңдау-
ш ы ға және бөгде адам ға не затқа қаратып, сы-
пайы тілек түрінде айтуын білдіреді:
айтайын-
шы, айтшы, айтыңдар-шы, айтыңыз-шы, айт-
сын-шы
т.б. Ә рине, оларды ң м ағы н асы бұл
сөздердің айтылу сазына, интонациясына да бай-
ланысты.
Шартты рай
қимыл, іс-әрекеттің болу-бол-
мау, орындалу мүмкіндігін, шартын білдіріп,
етістік түбіріне, лексика-грамматикалық катего-
риялар тұлғалары на
-са, -се
қосымш асы ж алға-
ну арқы лы жасалады. Ш артты райлы етістік
ы қш амдалған тұлғада жедел өткен ш ақ тұлғасы
сияқты жіктеледі, сөйлемде негізінен алғанда ти-
я н а қ с ы зт ұ л ға болып қолданылады, сондықтан
көбін е-көп шартты бағы ны ңқы лы сөйлемнің
баяндауышы қызметінде жұмсалады.
514
МОРФОЛОГИЯ
Ж екеш е
Көпш е
Мен айт-са-м, сөйле-се-м
Біз айт-са-қ, сөйле-се-к
Сен айт-са-ң, сөйле-се-ң
Сендер айт-са-ң-дар,
сөйлес-е-ң-дер
Сіз айт-са-ңыз, сойлечх-ңіз
Сіздер айт-са-ңыздар,
сөйле-се-ңіздер
Ол айт-са, сөйле-се
Олар айт-са, сөйле-се
Қ азақ тілінде ш артты рай тұл ғасы н д ағы
етістік әр уақытта ш артты лы қ мәнде қолданыла
бермейді. Кейде ол ш артты рай тұлғалы етістік
мезгіл бағы ны ңқы сөйлем нің н ем еседа,
де
шы-
л ау ы м ен тір к е с іп қ а р с ы л ы қ т ы б а ғ ы н ы ң қ ы
сөйлемнің баяндауышы қызметінде де жұмсала-
ды. Мысалы:
Көзімді аіиып, алдыңғы жакка
Достарыңызбен бөлісу: |
