П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
әлпетті (Әуезов); Орыс қауымының шын жақсы дана адамдары, бәлкі
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| әлпетті
(Әуезов); Орыс қауымының шын жақсы дана адамдары, бәлкі, жыл мөлшерін де айтар еді (Сонда); Шешен сөйлейтін тәрізі бар (Сонда); Аңғары, Гималайдың сілем і болғыдай (Сонда); Бэріміздің іиарай тобымыздың алдында жауап алатын түрі бар (С онда); Ақ тайдың асау екенін үмытып кетсе керек (С онда); Үш жаның бар еді, екеуі шықса да біреуі қалған шығар (Ер Тостік); Би экесі тіс жарып, еиітеңе айта қойған жоқ білем (Аймауытов); Қазекең жыбырламай түра ма, біреу Дэрменді корсете қойса керек (Сонда); Абылай м үм кін білем осы болар (Тарихи жырлар); Қыр- ғыздан біткенге ұқсайды Тағдырлы ажал саға- тың (Ж оқтау); Ішінде бір қуаты барға ұқсайды (Абай); Жаңбыр бар, боран бар дегендей, колікке обал болар (М үсірепов); Енді ойласам, қарағым, Адасар болдық, сыңайы (Алмажан); Таң ата келіп таба алмады, қисыны, біреуүрлап кеткен сынды (Ш әкәрім); Сыңайы, жорналға жазылғаным үіиін болу керек(Тиесов); Нәйәті, сары жылан бүл. Кісіні шағатын уы жоқ (“Ж алы н ”); М ал бордақылау комплексі, нәйэті, 25 адамнан түратын (“ П ара- сат”). 2. Қ азақ тілінде міндеттілік модальдік м ағы - наны негізінен керек, қажет, тиіс, лазым сөздерінің қатысуымен жасалатын -укерек, -уқаж ет, -у л а - зым; - м ақ керек, -маққа керек, -уға тиіс, -уы (-уі) тиіс сияқты аналитикалы қ формантар білдіреді. Кейбір зерттеушілер, мысалы, хакас тілінің ф ам - матикасында мұндай конструкцияларды модаль- ды қ формалар деп те атайды. -у керек модаль- ды қ ф орманы кейде міндеттілік те, сондай-ақ болжалдық мәнде де алып қарауға болады. Мы- салы, мына бір сойлемде: Ендігі шара қатал сөгіс болу керек (М ұстафин). Мұндайда, яғн и анали- тикалы қ болу керек ф орм анты ны ң бұл жерде міндеттілік ұғы м ы нда ма, ж оқ модальдық бол- жал мәнінде ме - дәлді қандай м ағы на білдіріп тұрғаны н тек контекске қарап қана ажыратуға тура келеді. Сөз шығарушылар сөздің асыл болуының ж ал- пы шарттарын білуі қажет (Байтұрсы нов); Сэу- лет онерпазы үй салуға үсталатын заттардың қасиетін жақсы білуге тиіс (Сонда); Түркістан- дағы, эсіресе Қазалыдағы хат білетін азаматтар- дың Базардың сөзін жинаулары тиіс (Ж ұмабаев); Ондай іс кез болғанда білімділерді жиып кеңесу керек (Ш әкәрім ); Оқыған нэрсенің ішкі м ағы на- сымен бірге оның сөзін де есінде қалдырарға ке- рек (М іржақып); Естіген нэрсені үмытпастыққа әуелі көкірегі байлаулы #е/?//сболмак керек (Абай). 578 МОРФОЛОГИЯ Жоғарыда аталған лазым лексемасы модальдық міндеттілік м әнінің сыртында кейбір өлеңдік сөзқолданы старда “ парыз, қар ы з” іспетті де ма- ғына білдіретін сияқты , мысалы: Мойнына бала- сының лазым болар. Істемек атасының әр жүмы- сын (Тарихи жырлар). 3. Сөйлеушінің сөйлемде айтылған хабардың ақи қатты ғы н а әбден көзі жеткендігі модальдық мағы наның тағы бір түрі болып табылады. Қазақ тілінде бұл модальдық мағынаны көбінесе көрінеді етістігі, жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|