зайырдьг^Ш экэрт)
;
Айырушы алла бар, Адамның
ішкі сырын, зайыр затын
(Ақан сері);
Қайбір жерде
жігіттің Корінсе көзге зайыры
(Базар жырау).
Қазіргі түркі тілдерінің қай -қай сы н да да,
солардың қатарында қазақ тілінде де модаль сөз
қатарында қаралып жүрген
керек
лексемасы көне
түркі ескерткіш терінде өзінің осы күнгі белгілі
“ қаж ет (нуж но, необходим о)” м ағы н асы н ан
мүлдем өзгерек мәнде келтіріледі. М ұны, мыса-
лы, мына бір деректерден айқы н аңғаруға бола-
ды:
Інім Куі тігін кдгрдк болты.
М ой младший
брат Кю ль-Тегин скончался;
Кдг§цк
нужное;
кд,г£дк1ік
нужный;
к д
,
г § д к
конец (смерть, необ-
ходимость, судьба),
кдщхкзі
^без конца, без гра-
ниц, без огорчения (без необходимости),
кдг§ді
ограничивать;
кдг%дк
конец,
кдг^дкзіі
безмерно
(Малов).
Бұл жерде ж оғары дағы “ қаж ет” ( “нужное,
нуж ны й” ) мәніндегі
кдг^дк
пен ақыры , соңғы ,
біткен (“конец, смерть, необходимость, судьба” )
ұғы м ы ндағы
кдг§цк
араларындағы м ағы н алы қ
алш ақты қ елеулі болғанм ен, екеуі генетикалық
ж атқан түбі бір құбылыс болар-ау деген ой ке-
леді. Ө йткені түркологияда ол морфологиялы қ
құрылымы ж ағы н ан былай мүшеленеді: керек<
кер+%ек,
кер -нужное. Бұл лексеманың этимоло-
гиясын кейбір зерттеушілер бұдан гөрі басқаш а-
рақ, мына түрде түсіндіреді. “
Кер-ек
нужный,
необходимый, видимо, от
кер
удовлетворяться.
Салыстыр:
кдр
/се/? удовлетворять душу” . Бәлкім,
бұл сөздің өлу, о дүниеге аттану мәні тәңріге
керек болу мәнімен де байланысты болар.
Ертерек кезгі әдеби нұсқаларда сөйлем мо-
дальды лы ғы ара-тұра
лазы м ~ ләзім
дейтін де
араб сөзімен білдіріліп оты рған. Бұл да ж аңағы
керек, қажет, тиіс
сөздерімен мағынасы жақын,
синонимдес лексема.
Лазымтүркі
тілдерінің біра-
зынан кездеседі. В.В.Радлов сөздігіне м орфоло-
гиялық ж ағы нан әр түрлі тұлғада келтірілген:тго-
зым
(осм., крм.
лазы м )
нужный, необходим и
лазымы
(осм.
ла зм лу.)
1. необходимый, 2. дву-
смысленное слово, лазымсы з (осм.
лазмсыз)
не-
нужный,
ла зім
(чаг., тар.
лазм )
необходимый,
употребительны й, тар
лазімат
необходимость,
употребительность, употребление,
лазіматлік
не-
обходимый.
Қ азақ тілінде бұл сөз бір ғана формада, атап
айтқанда тек
лазы м
түрінде ғана қолданы лы п,
“тиістілік (долженствование)” модальдық м ағы -
насын білдіреді:
Сіздің де естіп, білуіңіз лазы м
ғой
(Әуезов).
Окасы жоқ, білмегенді білу ләзім
(Сыланов);
Не ләзім соны ойлаңыз затыңызға
(Ақмолла).
М одальдық болжал мағынаны қазақ тілінде
сондай-ақ
бәлки~ бэлкім ~ бәлкі
сөзі де білдіреді.
Бұл өзінің ш ы ғу тегі ж ағынан араб тіліне тән тіл
құбылысы. Ол онда құранды шылау ретінде қара-
лады. “Ар.
бәлкім, бәлки, бэлкі
(сост. из
бәл
и
кі,
кім
может быть, разве, авось; а.
бәл
но, од н ако”
(БС л).
Орыс қауымының шын жақсы дана адам-
дары бәлкі жыл молшерін де айтар еді
(Әуезов).
Жоғарыда этимологиялық таддау жүргізілген
модаль сөздердің дені модальдық м ағы наға жал-
пы біртіндеп грамматикалану процесінде ие бол-
|