П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| 576
МОРФОЛОГИЯ ған. С он д ай -ақ тілімізде қазір бұлардан өзге де біраз жекелеген лексем алар, сол қатарда, мыса- лы білем, көрінеді сияқты кейбір етістіктер де осы грамматикалану жолымен модальдық статус алу үстінде. 12.3. М О Д А Л Ь Д Ы Қ С Ө З Д Е Р Д ІҢ С ЕМ А Н ТИ К А Л Ы Қ С И П А Т Ы А йналада үнемі болып отыратын әр алуан құбылыстар, өмірдегі сан сала болмыс түрлері, белгілі бір заттың сын-қимылы, іс-әрекеті сөйлем- де әдетте ж алаң хабар түрінде ғана айтыла са- лынбайды. Сөйлеушінің осы хабар тарапты пікірі, я ғн и сөйлем м азм ұны ны ң ақи қат ш ынды қпен сәйкес-дәлдігі жөніндегі оны ң көзқарасы әдетте қоса беріліп отырады. Сөйлем мазмұныны ң бұл ақиқат ш ы нды ққа қатынасы лингвистикада пре- дикаттылық аясында түсіндіріледі. Ал сөйлеушінің осы қаты нас ж айы ндағы өзіндік баға-байлам ы , я ғн и қаты насқа қаты насы (“отнош ение к отно- ш ению ”) тіл білімінде модальдылық тұрғысынан сипатталады. С өйлем нің модальдылығы н тіл ғылымында жалпы объективті модальдылық және субъективті модапьдылық деп екі бағытта қарастырады. Мы- салы, ж оғары да айты лған сөйлем м азм ұны ны ң ақи қат ш ы нды қпен сәйкестілігі объективті мо- дальдылық деп аталады. Объективті модальдылық жалпы предикатты лық категориясы деңгейімен, я ғ н и сө й л ем н ің п р ед и катты л ы ғы деген кең көлемді проблемамен барып астасады. Ал субъек- тивті м одальды лы қ деп сөйлем м азм ұны ны ң ақиқат ш ындыққа қатынасы (сәйкестілігі) жонін- дегі сойлеуш інің көзқарасы н, пікірін айтады: объективті модальдылық, көбінесе рай формала- ры арқылы беріледі де, субъективті модальдылық, негізінен, арнайы жеке сөздер арқылы білдіріледі. Сөйлемнің модальдылығы басқа да әр алуан, әсіресе экспрессивті және эмоииональдық м ағы - налармен өте ұқсас; көп жағдайда олар өзара ты- ғыз байланы сты болып келеді. Демек, таза мо- дальдық м ағы на бар да, бұған қоса экспрессивті жэне эм оциональды қ м ағы на тағы өз алдына. Модаль сөздерінің саны, олардың жалпы құрамы туралы пікірдің осы күнге дейін әр түрлі болып келуі модальдылықтың жоғарыда аталған екі түрін, сондай-ақ таза модальдық м ағы на мен экспрес- сивті, эм оционалды қ мағы наларды бір бірінен дәлді ажыратыла бермеуінен болса керек. Сөйлем модальдылығы әдетте әр түрлі жолдар арқы лы білдіріледі. С өйлем нің м одальдығы н білдіретін морфологиялық тәсілге етістіктің рай категориясы, ш ақ категориялары да жатады. Бұл ретте әсіресе қалау райдың, - ар, -ер, -р, -с форма- лы келер ш ақтың және -ып (-іп, -п) қосымш асы - м ен келетін бұры нғы өткен ш ақты ң қызметі айрықша. Рай мен шақгың жалпы етістік категория- лары екені белгілі. Ал модальдық етістіксіз сөйлем- де де болады. М одальдық реңк сөйлемнің типтік түрлері арқылы да білдіріледі. Бұл - сөйлем мо- дальды лы ғы н білдірудің си н такси стік тәсілі. Сөйлемнің мазмұны жөніндегі сөйлеуші адамның көзқарасы н, пікірін білдіретін жеке сөздер мен кейбір демеуліктер т ( - ғ о й , -ау т.б.), бірді-екілі шылаулар да бар. Модальдық реңк сондай-ақ ода- ғайлардан да, қы стырма сөздерден де, әсіресе сұраулық шылаулардың қай -қай сы сы н ан да ай- қын аңғарылады. Бірақ сөйлемге модальдық реңк беретін сөздің, шылаудың, одағайдың, қыстырма создің т.б. - бәрі бірдей модаль сөздер қатарына жата бермейді. Себебі сөйлем мазмұнының ақиқат ш ы н д ы қ қ а қаты насы ж өніндегі сойлеуш інің пікірін білдіретін арнайы создердің модальдық сипаты бұлардан гөрі бөлектеу. Олар сол бөлектігі үшін осылай модаль сездер деп аталады. С ө й л е у ш і а д а м н ы ң с ө й л е м м а з м ұ н ы ж өніндегі пікірін білдіру үшін қолданылатын осындай арнаулы модаль создер өздерінің құра- мы ж ағы н ан түрлі-түрлі болып келеді. Модаль сөздер өздерінің лексика-грамматикалық белгіле- ріне қарай есім сөз таптарынан да, етістіктерден де, көмекш і сөздерден де, басқа да кейбір сөз топтарынан бола береді. Мысалы, мүмкін, іиама- сы, рас, эрине, зады, тэрізі, әлбетте, сыңайы, сиқы, тағы біраз соз - өздерінің синтаксистік қызметі ж әне сөйлемдегі байланысы ж ағы нан қыстырма сөздер. Ал мағы налы қ ерекшелігі, мэні жағынан алғанда, я ғн и сөйлемде айты лған хабар жөнінде сойлеушінің пікірі қандай - мақұлдай ма, күдікге- не ме, болжал айта ма, әлде ол жайында нық сенімділік білдіре ме - осы тұрғы дан бұлар мо- даль создер. Өйткені коптеген лингвистикалы қ эдебиеттерде сөйлеуші адамның сөйлем мазмұны, я ғн и ондағы айты лған хабар жөніндегі күдігін ия болжалын, мақұлдау пікірін, немесе қалауын, не оны ң сенімін, осылар тэрізді басқа да пікірін білдіретін сөздер эдетте модаль создер қатарына жатқызылады. Демек, модаль создерді морфоло- гия тұрғы сынан жеке сөз табы деп қарауға негіз |