П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы



Pdf көрінісі
бет173/879
Дата03.12.2023
өлшемі38,54 Mb.
#133403
1   ...   169   170   171   172   173   174   175   176   ...   879
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

ИНТОНАЦИЯНЫҢ КОМПОИЕНТТЕРІ
1 1 1
ырғақты топ, сөздерге бөлуі ғана болып қой- 
м ай , с о н ы м е н бір ге и н т о н а ц и я н ы ң б а с қ а
компоненттерімен қосылып сөйлемдердің түрлі 
м а з м ұ н д ы қ , 
э м о и и я л ы қ
т .б . 
қ а р ы м -
қаты настары н аны қтауға қатысуы деп айтуға 
болады . П а у за н ы ң м өлш ері сөйлеу тіл ін ің
қарқынымен байланысты. Әдетте оның мөлшері 
сойлеу қарқы ны мен тура пропорциялы болады. 
Ф раза мен синтагм аны ң паузалары создердің 
арасындағы паузалардан көлемдірек болады. Пау- 
заның қай тілде болса да, сөйлем мүшелерін және 
сөздердің ф ункциялары н анықтауда мәні зор.
Сөйлеу тіліндегі интонацияны ң паузасын 
синтаксистік сегменггердің арасында пайда бо- 
лып, тоналды контурды шұғыл өзгертетін ал- 
дамш ы пауза делінетін кейбір акусти калы қ 
компоненттерден ажырату керек.
Сойлеу тілінде интонацияның нағыз пауза- 
сы мен алдамшы паузасынан да басқа хезитация- 
л ы қ во к ал д ан ған кідірістер кездеседі. Олар 
сөйлеуш інің алды ңғы фразадан кейін келетін 
фразаны ойлауы үшін, немесе ол ф разан ы ң
нэтижесін байқауы үшін қажет. Мұндай вокал- 
данған кідірістердің просодиканың семиология- 
лы қ ф ункциясы на байланыстылығы дәлелден- 
ген. Егер вокалданған кідірістің тоны төмен бол- 
са, ол келісушілікті, ал жоғарыдан кенет төмен 
түссе, ол эм оциялы қ дэрменсіздік келісімді, ке- 
рісінше төменнен жоғарьшаса, - сұрақ пайда бол- 
ғанын білдіреді.
Интонация компонентінің бірі 
и н т е н с и в-
т і л і к.
И нтенсивтілік басқа компоненттермен 
бірігіп қана мазмұнға ие болады. Интенсивтілік 
кобінесе дыбыстардың негізгі тон жиілігімен 
қосылып, сөйлемдегі сәздердің акценттелуіне 
қаты сады . Сөйлем дегі сөз тізбектерін ің бір 
сегментін акценттеу керек болса, сөйлеуші сол 
жердегі интенсивтілікті күшейтіп үдетеді. Бірақ 
интенсивтіліктің күшейтілгені құлаққа кобінесе 
дауыстың қатты ш ы ққаны ндай болыгі естіледі. 
Дауыстың қатты шығуы тек интенсивтілікпен 
ғана емес, дауыстың негізгі тоны котерілуімен 
де б а й л а н ы с т ы . Д а у ы с т ы д ы б ы с т а р д ы ң
интенсивтілігінің абсолюттік мәніне олардың 
артикуляциялы қ ерекшеліктері де әсер етеді. 
Қысаң дауысты дыбыстармен салы стырғанда 
аш ық дауысты дыбыстардың интенсивтілігі мол 
екені экспериментті эдіспен дэлелденген.
Интенсивтілікке эсер ететін екінші фактор
- дауысты дыбысты ң синтаксистік сегменттегі 
орны. Сойлем нің эр түрлі синтагмаларындағы 
интенсивтііікті зерттеу барысында мынадай жағ-
дай анықталды. М ысалы, синтагманы ң аяғы н - 
дағы дауыстылардың ингенсивтілігі оның басын- 
д а ғ ы д а у ы с т ы л а р д ы ң и н т е н с и в т іл іг ім е н
салыстырғанда кем екені байқалады. Дауыстылар 
неғұрлым синтагманы ң аяғы н а ж ақы н тұрса, 
оны ң интенсивтілігі соғұрлым азая түседі. Бұл 
ж ағд ай сөйлем дегі и н тен си втіл іктің жалпы 
контурының эдетте жоғарыдан томендейтінін 
корсетеді. Егерде сол жалпы контурдың сызы- 
ғында акценттелген сөздер болса, олар сонымен 
б а й л а н ы ст ы к ү ш е й е д і. С о н д ы қ т а н с о зд ің
акценттелуі мен интенсивтілігінің арасында ты- 
ғыз байланыс бар. Әдетте, логикалы қ акцент- 
телген сөздің интенсивтілігі де мол болады. Бірақ 
создің логикалық акценттелуін интенсивтілік қана 
корсетпейді, м ұны ң б асқа да ф он ети кал ы қ 
тэсіідері бар. Оларға тонның котерілуі мен ұзақ- 
ты лы қ та жатады.
Сонымен сойлемдердің немесе қаңдай да бір 
синтаксистік сегменттер интонациясынын дина- 
м и к а л ы қ
к о н т у р ы
с о л
с и н т а к с и с т ік
конструкцияның мазмұндық салмағы жонінде де 
хабар бере алатыны аны қ. М ысалы, сойлемдегі 
қыстырма сегменттердің ди нам икалы қ деңгейі 
төмендеу жэне бірсыдырғы болуы сол сегменттің 
сем антикалы қ салм ағы н ы ң негізгі м ағы наға 
қосымш а ғана қызметін білдіреді. Мысалы: 
Сол
кезде, неге екенін кім білсін, оныц жайдан жай
жылағысы келді.
Сөйлемнің интенсивтілігінің молаюы оның 
жалпы эмоциялық бояуының қоюлануымен тура 
пропорциялы болады. Адамның көңіліне жағым- 
ды эсер ететін, көңілін котеретін эмөция эрқашан 
интонацияның интенсивтілігінің котеріңкі жэне 
мол болуымен сипатталады да, ал көңілге жа- 
ғымсыз, адамның ұнжырғасын түсіретін эмоция 
и н т о н а ц и я н ы ң и н т е н с и в т іл іг і м ен ж алпы
деңгейінің төмендеуімен сипатталады. Әдетте, 
бұйрықты сөйлем мен лепті сөйлемнің интөна- 
циясыны ң интенсивтілігі мен жалпы деңгейінің 
кәтеріңкі болатыны белгілі. Әсіресе біріншісіндегі 
б ұ й ы р у а к т ы с ы н е ғ ұ р л ы м к ү ш т і б о л с а , 
интенсивтілігі соғұрлым жоғары болады.
Э к сп ери м ен тті-ф он ети кал ы қ еңбектерде 
жиірек қолданылатын интонацияның динамика- 
лықөлшемдері көбінесе интенсивтіліктің деңгейі, 
и н т е н с и в т іл ік т ің
д и а п а з ө н ы
ж э н е
интенсивтіліктің ең жөғары мэні ретінде үш жақ- 
ты қарастырылады.
И н т о н а ц и я к о м п о н е н т т е р і н і ң бірі 
т е м б р
деп аталады. Тембр адамның әр түрлі 
коңіл-күйін, эмоциясы н білдіретін интонаш ія-




Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   169   170   171   172   173   174   175   176   ...   879




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет