П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| 392
СӨЗЖАСАМ етістіктер негіз етіс деп аталады. Олардан туын- дағандар, яғн и етіс ж ұрнақтылар 4 топқа таны- лады. Олар: 1. Өздік етіс жұрнақтары : -н, -ын, -ін; 2. Ы ры қсы з етіс - / / - : -л, -ыл, -іл; 3. Ортақ етіс + оны ң, көмектес етіс түрі - с, -ыс, -іс; 4. Өзгелік етіс ж ұрнақтары - көп ж әне әр қилы. Етістік түбірлерінде осы төртеуінің белгілі жұрнағы (жұрнақтары) болуының логикалық ас- тары және грам м атикалы қ корініс табуы тұтаса байланы сады. Осыдан барып, бастауы ш ыны ң, сондай-ақ объекті біткеннің бәрі тура толықтау- ыш түрінде беріле ме? - т.б. да сұрақтарға етіс- тіктердегі е т і с аф ф икстері м ағы н алы қ та тұлғалы қ жауап болып та табылады. М ысалы: сөйле (ол ұзақ сөйледі) дегенмен сөйле-с (олар ж еке оты ры п, ұзақ сөйлес-ті); үр мен үрыс, сондай-ақ: айт-ыс, төбеле-ст.б. - с , - ыс, -іс жұрнақтылары 2,3 (көп) субъекті арасындағы ортақ іс, амалды білдіреді. А пам а : Кір ж у-ыс- ты-м дегенде: Кір жуып ж атқан негізгі қимыл иесіне (апама) барып көмектескен, яғн и кірді әрі қарай ж у-ы с-қан қосы м ш а субъекті (мен) ж ай- лы айтылады. Өздік пен ы ры қсы з етістер әрқайсы сы дара категория бола тұра, грамматикалық құрылымы, кейде тіпті ж ұрнақтары ауысып немесе бірдей болып кететін тідцік деректер де бар. М ысалы: 1. Сен ж у-ын-ып, шай-ын-ып ал - өздік етіс 2. Еден ж у-ыл-ды, кір шай-ыл-ды - ыры қсыз етіс. Таза-ла-н, и-іл, бүг-іл, тірке-л т.б. Туынды түбір етістіктер осы екі етіспен қыз- меттерін атқарады, жұрнақты түрлері - бірдей. а) Жолаушылар жуынып, шайынып, эбден та- зала-н-ды - өздік етіс. б) Қора-қопсы тазала-н-ып, көңіліміз көншіді - ырықсыз етіс. Айы рма неде? Өздік етісте: бастауыш (жолаушылар) - әрі субъект, әрі объект. Ырықсыз етісте: бастауыш - (қора) - қимыл- ды ң объектісі. Кім субъекті екені - ойш а - түсінікті. М ұнда жоқ. Сонда бұл ж оғарғы екеуінде негіз болып тұрған етістіктер: жу, іиай, тазала - сабақтылар. Субъекті қимылы объекті арқылы, жүзеге асады (үйді салды). ж у-ы л-у- біреу жуады, кір, қол, бет... - жу- ыл-ды. Өзгелік етістің жөні - бөлек. Сабақты етістік те, салт етістікте, сондай-ақ ж оғарыдағы үш етіс жұрнақтылар да өзгелік етіс болып қолданылады. Қолданылу аясы - кең. М ұның негізгі жұрнақта- ры (ф он ети калы қ варианттары н санам ағанда): - т; - қыз; - тір; - дар; дыр, - ыз, - із; - ыр, - ір т.т. М ысалы: а) ағ-ы т , оқы-т, алар-т; ат -қыз; же-гіз; ал-дыр, ау-дар, кел-тір; көр-сет; там-ыз, ағ-ыз, ем-із; аз-ғыр, аз-дыр т.т. б) ки-ін-дір; т із-іл-т , тіз -іл-дір; соғ-ыс- тыр; көр-сет-кіз; бер-гіз-дір-т т.т. Бұл етісте де логикалық: субъект, объект, пре- дикат дегендермен бірге грамматикалық өзгелік етістегі баяндауыш, яғн и сөйлемде: оның бастау- ы ш ы , тура ж әне ж анам а толы қтауы ш тәрізді сөйлем мүшелері беріледі. Сөйтіп, өзгелік етіс болған етістік түбірінің әуел баста салт па әлде сабақты ма, соған лайы қ логикалық пен грамма- тикалы қ сәйкестігі мына төмендегіше өзгереді: 1. Салт етістіктер: бала үйқтады; қүс үшады; сүт пісті - субъекті = бастауыш; предикат - етістік баяндауыш. Бала-ны анасы үйқта-т-ады; бүркітші қүсты тордан алып, үш-ыр-а-ды; сауыншы сүтті піс-ір - еді; Қазанды оттан түс-ір-еді т.т. Ж оғары дағы салт етістіктер сабақты ға айналы п, -т, -ыр, -ір жұрнақты өзгелік етіс келіп шықты. Әуелгі субъек- тілер тура толықтауыш мүше болғанмен субъекті қалгіын сақтайды (ұйы қтайты н - бала). Осы қимылдарды жүзеге асыруда негізгі міндет атқа- рушы (сөйлем нің бастауышы болып) - субъект (ж о ғар ғы үшеуінде де - адам) бары - аны қ. Сөйлем - кәдімгі сабақты етістік баяндауыш бо- лып тұрған қалыпқа түсті. Логикалық: бір қимыл- дың жүзеге асуы 2 субъектінің ( а) ананың ұйқта- т-уы; б) баланы ң ұйқта-у-ы бір-ақ етістіктің -т ж ұрнағы үстелуімен ықш ам да, тілдік жүйемен өз грамматикалық көрінісін тапты. Орыс тілінде жоқ бұл лексика-грамматикалық көріністер өзгелік етісті = транзитив, я ғн и сабақты етістік жасау- дың бірден-бір амалы деп баяндауға соқты. 2. Әдетте сабақты етістіктер - баяндауыш ты сөйлемдер: беті-қолыңды жу; іиай іш, нан же; Ба- лалар доп ойнады т.т. тәрізді: субъект пен бастау- ыш бір-ақ сөзде (сен, балалар) беріліп, объект пен де тура толықтауыш (беті-қолыңды, ш ай, нан, доп) - дөп келеді. Өзгелік етісте: бұл іс-әрекеттердің жүзеге асы- рылуы - өзге субъектінің, мысалы: анасы бала-ға беті-қолын жу-дыр-т-ты, жу-ғыз-ды, шай іш-кіз- |