П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| ЕТІСТІКТЕР СӨЗЖАСАМЫ
393 іп, нан же-гіз-ді, - деген ж ағдайдағы іс-әрекет- ке айналғаны н білдіреді. Әуелдегі жалаң сабақты етістіктегі субъект, объект - қимылдың озара қаты насы сол қалпы логикалы қ мәнін сақтайды. Өзгеріс мұнда ілкі субъектінің ж анама толықтауыш түрінде грам- матикалық көрініс тауып (бала-ға), бастауыш бо- лып тұрған (анасы) белсенді субъектінің ырқына түсуіне ауысады. Сөйтіп, объектілі іс-әрекеттің жүзеге ас-ыр-ылуы: бірі - орындататын (анасы), екіншісі орындайтын бала, екі субъектіге тікелей қатысты болады. Бапкер жастарға доп ойнатып, жаттыкты- рып жүр - дегенде де сабақты етістіктер өзгелік етіс болғаны бұл сөйлем тіркесінде нақты көрінеді. Өзгелік етіс жұрнақтарының: а) өнімділері: - дыр, - ғыз, - /7?жэне осылар- дың: - дыр+т, - ғыз+дыр, - тыр+ғыз - ты т.т. Ж алаң және күрделенген түрлері. Бұларда: ал-дыр, кон-дір, тол-тыр, кел-т ір; сон.лш -?ікт ап-кы з, төк-кіз, ағ-ы т , өл-тір, өл- тірт-пе т.т. Үндестік заңы на сәйкес ф онетика- л ы қ варианттарда қолданылады. б) өнімсіздері яғн и белгілі түбірлермен ғана қосылып қолданылып жүргендері, яғни түбір мен ж ұрнақ тіркесімі тұтасып қалыптасқандар: - сет (көр-сет); дар (ау-дар): аттан ау-дар, орысшаға ау-дар, назар ау-дар, - ғыр (аз-ғыр) және - ыз, - із, -ыр, -ір, (там-ыз, ем-із, ұш-ыр, іш-ір, көш-ір т.т.) Түбірлер мен өзгелік етіс ж ұрнақтары ны ң тұтаса қолданылып, олар тудырған туынды түбір етістіктердің тарихи көнелілігі - шүбә туғызбай- тын тілдік фактілер - көп. Солардан: оян-мен оя-т; жұба-н мен ж ұба-т; уа -н мен уа-т т.т. мен қатар: шом-ыл (суға түсу, жүзу), түс-ін (орыс- щ аға түс]н, түс-ін-дір), күт-ыл, құт-қар, ау-ыс (есі ауыс-қан), жаб-ыс (жаб-ыс-пай әрі тұр), қау- ыш, жыр-т, іл-естл. Және жоғарыдағы жұрнақты туынды етістіктер бәрі де 10 том ды қ қазақ тілі түсіндірме сөздігінде реестр - түсіндірмелері мен иллю страциялы қ материалдарында етістік бо- лы п, лексика, семантика және грамматикалық көріністерін тапқан. Өзгелік етіс бола тұрып, бұл мағыналы емес, бол-дыр, мысалы, ат бол-дыр-ды; сондай-ақ: жыр-т (тоғанды жыртып су ағы зды , қағазды жырт-у) тәрізділер де бар. М ұның керісінше: от ж а-н- ды дегенмен от-ты жа-к-ты деген олі түбірлес- тердің соңғы жақ түрі - өзгелік етіс мәнді, яғн и жа-нсдлт етістігі жак-ты дегенде сабақтыға ай- налады. Отты - шамды жағуш ы адам (субъект бастауыш ), ж а-н -аты н - от, шам (логикалы қ субъекті) тура толықтауыш. жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|