ЕТІСТІКТЕР СӨЗЖАСАМЫ
391
Бұлардан басқа да осы тұрғы дан талдауға
болатын
ж а-н ~ ж а-қ
(от ж ан-ды , отты ж ақ-
ты);
ж а-й ~ ж а-з
(дастарханды жай ~ жаз) т.т.
туынды түбір етістіктер бар.
Санаулы ғана етістіктерде кездесетін:
-ай,
-ей, -ді, -бі, -р, -на
т.т. етістік жұрнақтары кезде-
седі
:кііиір-ей, бүк-ір-ей, өн-ді
(жүрісі өн-ді-меді),
іл-бі
(іл-бі-п келеміз),
жай-на, қаңғы-р
т.т. Адам
қартая келе
бүкірейіп
кішірейіп те кетеді. Ж аз
келсе-ақ айнала
жайнап,
ж айқалы п сала береді.
Қаңғырмай,
үйге қайт.
б) Түбір етістік + күрделі жұрнақтар
Б аяғы дан қолданылып келе жатқан етістік
негізді туынды түбір етістіктердің ішінде жұрнақ-
тары ны ң құрамы күрделі болып келетіндері аз
кездеспейді. Бұлардың көбі жұрнақтары дыбыс-
т ы қ қ ы с қ а р у ға ұ ш ы рап, ілкі м о р ф о н е м ал ы қ
сипаты өзгерген, тіпті екі ж ұрнақ ажырамастай
бүтіндік түр алған т.б. кездеседі.
1.
Себ-е-ле, кат-а-ла, қайт-а-ла, қу-а-ла, түр-
а-ла, үй-е-ле
т.т.
-ала, -еле
деген бір түрлі тұлға
деп, оны
-а,
-еж эн е
-ла,
-лежұрнақтарынатарат-
қанда:
тіс-те-ле, қу-да-ла
дегендермен сәйкес-
тендіруге болатын тәрізді. Б ұған
сық
етістігінің
сық-а, сық-та
дегендері де дэлел болады.
Сық-а
деген ұяңдап:
сы ғ-а
(салыст.: сы ғ-ы рай ) болып
к е т п е й ,
сы қа
д е п ,
қ
қ а т а ң д ы ғ ы н с ақ тау ы да
-та>-а
дегенді құптайтын тэрізді.
И нтервокалды қ заңға түспейтін:
екі
(ег-із
бен салыст.),
жек-ір, тақ-а, теп-ең-де, төп-еле,
сүйе ~ сүй-ке-сүй-ке-ле
тэрізділер тарихи тегі
сақталған түркі тілдер топтастығының ілгерідегі
деректеріне саяды.
2. Тап мұндай эволюция түрі:
қор=
(қор-
ран салД*>і) -
қоры - қор(ы )-ғ-а - қор-ғала, қор-
ға-н, шақ-та, қүр=
(құрқол, құр-т), құры (құры-
ғы р-ай, күн құры -т-ы п жіберді)
-қ ү р -ғ-а , тара
> тар(а)-қа, сүйе < сүй(е)-ке,
тіпті жалаң немесе
күрделі жұрнақты деп нақтылау қи ы н ға түсетін:
оя-н, оя-т, оя-у
т.т. туынды түбір етістіктерге де
қатысты. Қарлұқ тілдерінде
о ё ғ
деген бүтін түбір
ойғ-ан, ой-ғ-ат
түрлерінде етістік болып сақта-
луы қазақша:
үйре-н, үй-ре-т
дегендердің оларда
өрга-н, өр-га-т
(ол тілдер мамандары:
ой-ғат, өр-
ган
т.т. деп талдайды) делінуі де қазіргі қазақ
тіліндегі:
коз - қоз-ға, қүр~ қүр-ы - қүр-ға, қор~
қоры - қор-ға, сары - сар(ы )-ғ-ай
т.т. туынды
түбір етістіктердің тарихи дамуын нақтылайды.
Соңы
-ла, -ле
негізіндегі күрделі ж ұрнақ-
тардың да тарихи тектері күңгірт немесе ара
жіктері аш ық корініп тұрған өзге де туынды түбір
етістіктер баршылық. Сонда оларды томендегідей
таратып тануға болады.
1.
Өл-еу-сіре
мен
өл-ім-сіре
дегендерді салыс-
ты рғанда,
өл-ім
зат есімі нақты
өл-еу
түрі нақты
еместігімен осы екеуіндегі ілкі және
-сіре (-сыра)
қосымш асына тереңдей қарауды қажет етеді.
Соны ң өзінде:
күлім қа ғу
делінеді де,
жыла-
мсыра
дегеннен
жылам қ а ғу
деп айтылмауы,
өл-
еусөзінің де жоқтығы:
өл, жыла,
/суояетістіктерінің
-усіре, -мсыра, -мсіре
жұрнақты түрлерін қазіргі
қазақ тілі тұрғысынан етістік негізді туынды түбір
етістіктер тобында тануға болатынын көрсетеді.
2.
Балалар іиап-қы-ла-п ойнап жүр
деген мен
Етті ш ап-қы -ла-п бүзды
дегендерді алды ңғы -
сындағы
шап-қылап
соңғысындағы
шапқы-ла
бо-
лып таратылады да, бұры нғы сы ғана күрделі
жұрнақты етістік саналады.
Етіс ж ұрнақтары басқа жұрнақтардан соң
қосылады, - деп, тиянақтағанмен:
түрт-ін-ек-те-
н, қор-ға-н-иіақ-т а-н, сұра-н-шақ-та-н, тартын-
шақтан
т.т. ж ұрнағы түбірде екі рет қосылып
тұр. Мұндайларды:
түртін-ектен, қорған-шақ-та-
н, сұра-н-шақ-та-нт.т.
осылай таратып,
-шақ-тан,
-е/с/леятүрлерінде тану керек болады.
3.
-ла, -ле
ж ұрнақты күрделі жұрнақтылар:
түй-гіште, қой-ғышта, қозға-лақта, ұш-қалакта,
жұмар-лақта.
С ондай-ақ
сор-ға-ла, т ұм-ш а-ла
т.т. мен ж алғаса береді.
4.
Бүк-ірей, сығ-ырай, кіші-рей, жым-ырай
сияқ-
тыларды екі ұдай талдауға болады:
бүк - бүкір - бүкірей
кіші - кіш ір - кішірей
жым - ж ы мыр - ж ы м ы р-ай
сы қ - сы ғы р-ай т.т.
5. Күрделі ж ұрнақты ларды ң соңы -
ра, -ре
ж ұрнақты болып келуі
жыла-мсыра
тәрізділер-
ден басқа да: -
жыра, -жіре
түрінде:
ел-жіре
(егі-
ліп жылау ),
бол-жыра
(бол-быр, ш арш ап бол-
дыр-ды ),
тұн-жыра
т.т. етістіктермен тұтасып
қолданылады . Белгілі қим ы лды ң асуы, бұған
субъекті немесе бірнеше субъектінің нақты қатыс-
ты лығы, егер әңгіме объекті жайында ғана болса
оны ң айтылуы - ол өз алдына. Міне осылардың
нақтылығы етістік түбірлеріне белгілі етіс жұрна-
ғы, жұрнақтары да үстеліп, соларды мағы налы қ
та, сөйлемнің өзіне тән жүйелі дайын құры лы м-
дарымен айтылып, берілуіне етіс категориясының
тиісті жұрнақтары қосылады.
Септік ж алғауының атау септік деген тәрізді
ж алғаусы з сөздер тобы н құрайты ндар негізге
алынса, сол сияқты осыған дейін баяндалған түбір
|