П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы

4 У І І
Зат есім + етістік/сслу. 
көңілге келу, дүниеге
келу,пікірге келу
т.б.
Зат есім + етістік/сеягу: 
акылы кету, есі кету,
мүлт кету, үйқыға кету, ағат кету, мүрдем кету,
күші кету
т.б.
Зат есім + етістік 
кешу: бастан кешу, дэурен
кеш у,ғүмыр кеш у,өмір кеіиу
т.б.
Зат есім + етістік 
түсу: араша түсу, қүда
түсу, күн түсу, көзге түсу, қолға түсу
т.б.
Зат есім + етістікшь/ғу: 
алға шығу, күн іиық(у),
аты шығу, жаны шығут.б.
М ысалы, 
күні түсу, араша түсу, күда түсу,
а лға іиығу,күн іиығу,элек ш ығ(ар)у,ақыл кіру,ес
кіру,ой кіру,бой ж ету,коз ж ет у,қол жету,бел
асу, қүлақ асу
т.б.
Дегенмен, бұл етістіктердің катысуымен жа- 
салған кұраңды етістіктер 
ет, қыл, бөл, кор
көмекші 
етістіктерімен салы стырғанда белсенді деп айту 
киын.
Ет, бол, қыл, кор
көм екш і етістіктер. 
“Ет ”
көмекші етістігі - қазіргі тілде өте белсенді сөзжа- 
самдық тұлға.
Ол арқы лы есім сөзден құранды етістік 
қаш аннан жасалып келеді. М ысалы, 
шүкіріиілік
ет, сабыр ет, сый ет, баян ет, тарту ет, хабар ет,
талап ет, аңыз ет, ант ет, арман ет
т.б.
Бол -
құранды етістігінің кейбіреуінің си- 
ноним туынды түбір етістігі бар: 
жақсы бол -
жақсар, қүм ар бол - қүмарлан, жария бол -
жариялан, қабыл бол - қабылда, жоқ бол - жоғал,
мерт бол - мерттік, шығын бол - шығындан
т.б.
Қыл -
комекші етістігі арқылы да бірсыпыра 
құранды етістіктер жасалады. Қазіргі тілде бұл 
ком екш і етістік онім дінің қатары на жатады. 
М ысалы: 
бастық қыл, аткопір қыл,эңгіме қыл,
дауыс қыл, м азақ қыл, үміт қыл, талқан қыл
т.б.
Көр
- көмекші етістігімен жасалған құранды 
етістіктер де тілде жиі кездеседі. М әселен, 
азап
кору, айып кору, ар кәру, ел кәру, ес кору, жақсы
кору, жек кору, жапа кору, күн көру, пайда кору,
тең кору
т.б.
Сойтіп, құранды етістіктер сыртқы тұрпаты 
ж а ғы н а н да, іш кі м азм ұны ж а ғы н а н б асқа 
етістіктермен салы сты рғанда, құрамы озгеше 
[есім+көмекші етістік], тілде іс-әрекеттің біртұтас 
ұғымын білдіреді: 
ғалы м бол, қабыл ал, ес көр,
ағат кет, ант ет, көңіл бол, ғаіиық бол
т.б. тәрізді 
создер бір сұрауға жауап беріп, сойлемнің бір-ақ 
мүшесі болады. Құранды етістіктердің арасына 
басқа создер қосылмайды, егер қосылса, негізгі 
ай таты н о й -ұ ғы м д ы б іл д ірм ей д і. Қ ұранды
етістік тер - тұтас күй ін д е бір л е к с и к а л ы қ
мағынаны білдіріп, созжасамның аналитикалық
т ә с іл ім е н ж а с а л ғ а н л е к с и к а л ы қ б ір л ік т е р
(единицалар).
Сонымен, 
бол, ет, қыл, көр
етістіктерінің 
комекшілік қызметі өзге көмекші етістіктерден бас- 
қаш а, бұлардың ең негізгі және ең басты қызметі
- есімдерден құранды етістік тудыру. Олардың 
бұл қы зметін әзге көмекш ілер атқара алмайды. 
Бол, ет, қыл,
/сө/?етістіктерінің жәрдемімен жасал- 
ған құранды етістіктердің сөңғы сыңары етістіктің 
фамматикалықжүйесімен түрленіп өтырады. Мы- 
салы , 
қызмет ете алмайды, қызмет ете көріңіз,
қызмет көрсетсе екен
т.б.
Құранды етістік жасауға лексикаланған, иди- 
өм алан ған тіркестер де қатысады. М ысалы, 
зар
қақ, жақсы көр, таяқ же, бас қой, көз сал, жек кәр
т.б. Д үрліккен топ казарманың есіктеріне қарай 
көз тігісті
(Есенжанов). 
Таяқ жеген
Ж ұмабек 
қорлы қты ң кімге корсетіліп ж атқаны н қателес- 
пей ұ ғы н ы п ты ... (М үсіреп ов). Е лам анды да 
оты рған жерінде 
бас салды
(Нұрпейісов). Ш кол- 
дан Ботагоз оқудан 
қол үзбеді
(М ұқанов). Осы 
мысалдардағы 
коз тігісті, таяқ жеген, бас салды,
қол үзбеді
деген тіркестер құранды етістікке ж а- 
тады, себебі 
көз, таяқ, бас, қол
создеріне 
тігісті,
жеген, салды, үзбедідеген
етістіктер қимыл мәнін 
қосып тұр.

жүктеу/скачать 38,54 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: