П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| ЕТІСТІКТЕР СӨЗЖАСАМЫ
399 тер - көне замандардан келе ж атқан байырғы сөздер. Зарланған шаһзаданың даусын естіп, Есіктен кіріп келіп төкті жасты. Биш ара ата-анасы жетіп келіп, Баласын халі мүшкіл көрді дейді (Ғаш ы қ- наме). 2) Тірек сы ңар болатын етістіктер - жалпы мағыналы сөздер. Бұлардың тірек сыңарға айна- луына жалпы м ағы насы себеп болған деп ой- лаймыз. Басқа етістіктермен салыстырғанда, тірек с й ң ар болатын етістіктердің ж алпы лы қ қасиеті күшті. Мысалы: бар, кел, кет, қайт, шық т.т. тірек компонегіттерін ки, сөйле, сана, күл етістіктерімен салыстырсақ, соңғы етістіктердің деректілік ма- ғынасы басым екенін көрінеді. Сондықтан соңғы топтағы нақты лы м ағы налы етістіктер тірек сыңары ретінде қалы птаспаған. Мысалы: Ж ол- д ам а а лы п беруді о з м ін д е т ім е а л а м ы н ... (Есенберлин). Торсан Жаукені үйіне март айын- да алып келді (М үсірепов). Ж иренш е қалж аққа м ойы ған емес, сықылықтап күлді (Әуезов). 3) Тіліміздегі күрделі етістік жасайтын, тірек сыңар болатын етістіктердің тағы бір ерекшелігі олар негізгі түбір етістіктер болып табылады: ал, бер, бар, кел, қайт, қал, кі р, қой, жөнел, жібер, өт, таста, түс, шық т.б. 4) Тірек сыңар күрделі етістікте екінші орында тұры п, күрделі етістікте аяқтауыш элем ент бо- л ы п с а н а л а д ы , с о н д ы қ т а н , с о й л е м д е со з түрлендіруші қосымш алар тірек сы ңарға қосы - лады. Мысалы: Ол кеше келіп кетті (М ұқанов). Олар бірнеш е ай Семейде жүріп, жаңа қайтып келген (Әуезов). 5) Тірек сыңарлардың мағынасы ол арқылы ж асалған барлы қ күрделі етістікте м ағы на бай- ланыстьілығы н туғызады. Мысалы, көріп ал, жазып ал, сынап ал, жасап ал, қарап ал, таңдап ал, сүрап ал, жинап ал, тартып ал сияқты күрделі етістіктердің бэрінде алу тірек сыңары арқылы туатын мағына олардың мағына байланыстылы- ғын туғызып тұр. Бұл - барлық тірек сыңарларға ортақ қасиет. Мысалы: Қараған деген шілік бар, қазып аласыңдар да, тосек етесіңдер (Мүсірепов). ... Әр жерде шашылыгі ж атқан бас ки ім ін , белбеуін, беш пентін теріп алып, киіне бастады (Жұмаділов). 6) Күрделі етістіктің тірек сыңарлары бірнеше күрделі етістіктің жасалуына қызмететіп, олардың бэріне ортақ болады: жүлып таста, алып таста, бөліп таста, лақтырып таста, жарып таста, апарып таста, суырып таста т.б. 7) Күрделі етістіктің тірек сыңары - тілде күрделі етістік жасауш ы негізгі нұсқа. О ны ң қызметі созж асам ны ң синтетикалы қ тэсіліндегі созж асам д ы қ ж ұ рн ақты ң қы зм етім ен сәй кес келеді. Етістік созжасамында синтетикалық тэсілде соз жасаушы нұсқа - ж ұрн ақ, ан али ти калы қ тэсілде соз жасаушы нұсқа - тірек сыңар қызметін атқаратын етістіктер. 8) Тірек сыңар болатын етістіктер томендегідей екі м ағы налы қ топты құрайды: а) амал-эрекет:<2/7, бер, кара, таста, кой. Жұртқа ком ір не сексеуіл тиеп береміз (Қ а н а х и н ). Білезіктерді жылдам шешіп алып, ботен болмедегі шкафқа апарып тығып қойды (Есенберлин). Божей коші М ұсақұлға қонып қалды (Әуезов). э) қимыл-қозғ аліііс: бар, әкел, кел, экет, кет, кір,қайт,жонел,жібер,қаш,өт,түс,шық. жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|