ЕТІСТІКТЕР СӨЗЖАСАМЫ
401
құратған құранды етістіктер*. Олар бір ғана лек-
сикалы қ м ағы наны білдіреді.
Құранды етістікті жасауға мынадай көмекші
етістіктер қатысады:
айт, ал, ат(у), ет, аш(у), қыл,
бол, сал, бер, қой, көр, шық, кел, сал, түс
т.б.
Осы жерде Отеген,
Деміңді ал, көзің сал
(Жамбыл). Аспаннан күн
т'иі қатты
(Жароков).
Осы ндағы
деміңді ал, көзің сал, тіл қатты
сияқ-
ты құранды етістіктердің құрамындағы зат есімдер
көм екш і етістіктермен тіркескенде, белгілі бір
септіктерде келеді. Осылайша жасалған құранды
етістіктер қимылды білдіреді.
Құранды етістік құрылымы ж ағы нан бір-ақ
типті:
“ес ім + к о м е к іи і е т іс т ік ”.
Қ ұ ран д ы
етістіктің сыңарларының орналасу тәртібі тіл заң-
ды лы ғы на сэйкес қатаң сақталған. Есім бөлігі,
яғн и бірінші сыңар әр түрлі соз табынан болып,
негізгі м ағы наны ұстап тұрады.
Құранды етістік кез келген есім мен комекші
етіктіктерден жасала бермейді. Оны жасауға қаты-
насатын есімдерде де, етістіктерде де белгілі шек
бар, бірінш іден, құранды етістік ж асауға да,
н егізін ен , ж ұ р н а қ арқы лы етістік туды руға
мүмкіндігі бар есім создер молырақ қаты насса,
екінш іден, белгілі бір комекші етістіктер ғана,
құранды етістіктер жасайды. Мысалы:
адам,
мэжбүр,
лексемаларының қатарын түзейік:
■
ет
. ет
қыл
бол
жаса
адам
мәжбүр
қыл
бол ән —»сал
жаса
С онда әрбір лексем а озінің м ағы н а л ы қ
ерекшелігіне сай ғана комекшілерді қабылдайды
да, ж аңадан туы ндайтын құранды етістіктің
қалыптасуына негізболады. Мысалы:
қүрмет қыл
**->
қүрмет ет
—>
қүрметте, эн сал
—>
ондет
т.б.
сы ң арлары ны ң ерекш елігіне қарай, құранды
етістіктердің сы р-сипаттары да бірдей емес,
о л а р д ы ң
іш ін а р а
е р е к ш е л ік т е р і
м ен
ай ы р м аш ы л ы к тар ы бар. Ол а й ы р м а ш ы л ы қ
есімдерді етістікке ай налды раты н ( “ етістік-
тендіретін” ) комекші етістіктердің сипаттарына
байланысты. М ысалы, -
Рүқсат болса,
мен енді
қайтайын (Мұртаза). - А ға
,рүқсат етсеңіз,
жауа-
бын мен берейін (Сонда). Оз еліңе
қызмет ететін
азамат болып
шығасыңдар (Сонда).
С оны м ен,
қы л, бол, ет, көр
- ком екш і
етістіктері қазақ тілінде құранды етістік жасау-
шы элементке айналған. Олардың қызметі әбден
қалыптасқан, ойткені ол коне заманнан бері қарай
қолданылып келе ж атқан тәсіл. Қазіргі кезде
ет
- комекші етістігі оте белсенді қызмет атқарады,
құранды етістікте негіз соз есім созден болады.
Құранды етістіктерге негіз болатын есім создер
байы рғы создерден де, кірме создерден де бола
береді. Мысалы: Ояз ақы ры п,
эм ір етті
(Әуе-
зов). Ашығыгі келген Бекболаттар әбден
разы бол-
дь/(Шәрігюв). Келтірілген мысалдардағы құранды
етістікке негіз болған
эм ір, разы
деген создер
араб-парсы тілдерінен енген создер.
Құранды етістік - етістіктің аналитикалы қ
тәсіл арқы лы ж асалуы ны ң нәтиж есінде тілге
қосы лған етістіктердің үлкен бір тобы. Я ғни ол
дербес созге тіркесіп, оны ң лексикалы қ мағына-
сын озгертіп, бір соз табы нан екінш і соз табына
ауыстырады. Мысалы: Жүрегін толтырған қуаныш
та, назды мұң мен толқынды ыстық ой да, барлық
пердесіз, қы ты қсы з ш ы ны н осы эн г
етабыс ет-
кен
(Әуезов). Сүгір кісісі бұл екеуіне бір айғы р
үйірі жылқы беруге
уэде еткен
(Сонда). Бұл
сойлемдердегі
табыс еткен, уэде еткен
сол сияқ-
ты
Тйү-ымэлім еткен, қыбыр етпестен, қыбыр ет-
пей, арман еткен
деген тіркестерді алсақ, қазақ
тілінде оларды құранды етістік деп атайды, ойткені
мұнда есім созге тіркескен комекш і етістік оған
қ и м ы л м а ғ ы н а с ы н қ о с ы п , о н ы е т іс т ік к е
а у ы с т ы р ғ а н . Б ұл с о й л е м д е р д е г і қ ұ р а н д ы
етістіктердің синонимі:
тапсырған, уэделескен,
м э л ім д е г е н , қ ы б ы р ла м а с т а н , қ ы б ы р ла м а й ,
арм андаған
деген д ара етістіктер. Бұл дара
етістіктердің мэні құранды етістіктерде комекші
етістік арқылы берілген, ойткені
табыс, уэде, мэлім,
арман
деген зат есімдерде қимыл мағынасы жоқ.
Оны қимылға айналдырған
еткен -
деген комекші
етістік.
Құранды етістіктерге негіз болатын есім
создерді соз табы ж а ғ ы н а н та л д а с а қ , он да
томендегідей жағдай байқалады. Құранды етістікке
негіз болатын есім создер: зат есім, сын есім,
еліктеуіш создер, сан есім, модаль создер т.б.
Қ азақ тілінде құранды етістік жасауға бағытты,
қозғалы сты білдіретін:
кел,кет,түс,шық,кеш,кір
т.б. етістіктер қатысады
Зат есім мен қозғалы с етістіктерінен жасал-
ған құранды етістіктердің ерекшелігі кеңістік
мэнін білдіретін септіктермен байланысқа түседі.
Оны томендегі үлгіден (модель) коруге болады.
*
М үидай қүрылы мдарды И.Е. М аманов
Достарыңызбен бөлісу: