П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
Сын есім + көмекші етістікті қүранды
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| 6.3.2. Сын есім + көмекші етістікті қүранды
етістіктер Құранды етістік құрам ы нда сын есімдер аз кездеседі. Мысалы: Ұлық болсаң, кішік бол (Ма- қал). Тірш ілікте күрыштай бол, сан мәртебе ал- даса да өзіңді (Ә л-Ф араби). Абай да бұл жолда- сын қоса ілестіріп, бірге беделді болып жүретін (Әуезов). Естіп алған әңгім есін әдемі тілмен қызықты етіп әң гім елеп оты рады (Әуезов). Қамыс отын ж алы ны түстік жерді жап-жарық қылып жатты (Ш әріпов). Бұл мысалдардағы құранды етістікке жетекші, негіз болып отырған сын есімдер ас / ш /, қүрыштай, беделді, қызықты, жап- жарық деген сөздер. 6.3.3. Еліктеуіш сөз + көмекші етістікті қүранды етістіктер Құранды етістік ж асауға ең белсенді түрде қатысатын сөздер тобы еліктеуіш сөздер, олар құранды етістікте дара түрінде де, қос сөз түрінде де қолданыла береді. М ысалы: мырс ет, маңқ ет, саңқ ет, селк ет, шик ет, морт кет(у). Қатарына бір салт атты тастақ төбені дүбірлете басып жетіп келгенде ғана жиын елең етіп көңіл бөлісті (Әу- езов). Екі б аланы ң балпы лдап сөйлегендері Қабылды селк еткізеді (Ш әріпов). Қ ұ р а н д ы е т іс т ік т і ж а с ау д а ды бы ст ық еліктеуііи сөздер белсенді түрде қатысады. Д ы - быстық еліктеуіш сөздерге табиғат құбылыс- тарының, хайуанаттардың, заттардың бір-біріне қ ақты ғы суы н ан пайда болаты н алуан түрлі дыбыстарына еліктеуден қалыптасқан еліктеуіш создерді көмекш і етістіктер құранды етістікке айналдырады: баж ет, гүрс ет, дүрс ет, быж ет, пыс ет т.б. Құранды етістіктің мағынасы сол ды- быстың еліктеу мағынасымен ұштасып жатады. Т ы н ы қ түнде м ы лты қ дауысы гүрс етті (М айлин). Үйде оты рғандарш у ет/ш '(С онда). О сы ндағы гүрс етті, шу етті, дегендердің бірінші сыңарлары дыбыстық еліктеуіш сөздер. Бейнелеуіш сөздердің қатысуымен ж асалған құранды етістіктер - ж араты лы стағы кездесетін ж а р ы қ , сәу л е м ен а л у ан т ү р л і қ и м ы л д ы қ әрекеттердің елесі ретінде пайда болған лексика- л ы қ бірліктер. Бейнелеуіш сөздерге жанды заттың жүріс- тұрысы, қимыл-әрекеті мен сыртқы пішін, тұлға- сын бейнелейтінлш/*, митің, жылт, жарқ, жалп, дода, бүрсең, ирең, лап, шошаң тәрізді көру қабілеті арқылы қалыптасқан, қабы лданған сөздер жата- ды. Мысалы: Мең-зең боп тұрған Ж әуке кенет селт етті (М айлин). Киіздің ш аңы бүрқ етті... “ пожар” екен! (Сонда). М ұндағы селт етті, м ең-зең боп, бүрқ етті дегендердің бірінші сыңарлары кілең бейнелеуіш сөздер болады. Құранды етістіктің екінш і сы ңары комекш і етістіктер, бірақ олардың кез келгені емес, ет, қыл, бол, бер тәрізділері ғана. Олар еліктеуіш сөзді етістікке айналдырушы ж ұрнақ іспетті. Қалт ету деген сөздің қалт ы лдау, тарс ет у д еген ім із тарсылдау деген создермен озара мәндес болуы, осьщан. Бастапқылары - аналитикалық, соңғьшары - синтетикалы қ (м орф ологиялы қ) тәсілмен жа- салған лексемалар. Е ліктеуіш сөзді е тіс тік к е а й н ал д ы р у ш ы комекш і етістіктер бір-бірімен тең деген ұғым тумайды. Мысалы, ет көмекші етістігі тіркеспейтін еліктеуіш сөз кемде-кем, басқа көмекшілер ондай е м е с , ж ә н е ол т ір к е с к е н с ө з ін е т іс т ік к е айналдырады да, одан туған м ағы н а негізінен жұрнақ арқылы пайда болған сөзбен мәндес келіп отырады. Мысалы: жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|