П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы


-д а н //-д ен , (-та н //-т ен )



Pdf көрінісі
бет525/879
Дата03.12.2023
өлшемі38,54 Mb.
#133403
1   ...   521   522   523   524   525   526   527   528   ...   879
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

-д а н //-д ен , (-та н //-т ен ). 
Үстеу сөз табын 
жасауда ш ығыс септікжалғауы да айрықша мәнге 
ие болады. Бұл көрсеткіш те 
(шалкасынан, етпет-
інен, жүресінен...)
бір кезде ш ы ғы с септігі болып 
таны лғанм ен, қазірде осы тәріздес сөздерде со- 
лармен біте қайнасып, үстеудің міндетін атқарып 
тұрады.
Ш ы ғы с септігі жалғауымен ж асалған үстеу- 
лер негізінен мезгілдік және амалдық м ағы на 
білдіреді. 
Әзелден конағуар асыл халкым
(Әлімба- 
ев). 
Колхоз ауылын ертеден баскарып отырған
(Ж үнісов). 
Өзі де ғайыптан үшырай кет т і
(Әбу- 
тәліпов). 
Кенеттен ж ылынған көкт ем карды
күртінен еріт т і(“
Көктем лебі”).
Зат есім негізді үстеулер де, амалдық мәнде 
жұмсалады: 
Азаматтың ойына баяғы шарт қаға-
зы кілтесінен түсе калған
(М айлин). 
Егінді кешіп
белшеден...
(М әуленов).
Сын есім негізді үстеулер: 
Балыктар су бет-
інде ж алпағынан түсіп жатады
(Тілеуғалиев). 
Жаңадан бірнеше совхоз
/су/>ь/лдь/(“Л ен.ж ас”).
Сан есім негізді үстеулер: 
Отырған эйелдің
Ольга екенін кыз бірден
тдяь/дь/(Есенжанов). 
Екі
ана үіирет екеуден т уған
(М ұқанов).


ҮСТЕУЛЕР СӨЗЖАСАМЫ
407
Есімдік негізді үстеулер: 
Зағираптың не-
лікт ен куанғанын ол енді ғана үғайын деді
(Ж ақ- 
сыбаев). 
Мен ж аткан жайды Нүрт ас а ға й
өздігінен тауып келе алм ай ж үр(Ә
білев).
Бұл көрсеткіш кейде басқа бір қосымшалар- 
дан кейін барып жалғанады 
(бүлжытпастан,
жүресінен
т.б.).
Үстеу сөздердің құрамында келетін ком ек- 
тес септігі жалғауының тілдік табиғаты да ж оға- 
рыда талданған 
-ғ а //-г е , -д а //-д е, -д а н //-д е н
қосы м ш алары м ен бірдей түсіп ж атады . Бұл 
қосымш а да үстеу, затесім создерінің құрамын- 
да келіп, жаңа реңктегі үстеулерді жасауға қаты- 
сады. М ұндай үстеу создер, негізінен алғанда, 
мекен, мезгіл, амалдық мәндерді білдіреді.
Қарағы м , 
бермен
кел (Абай). Оданә/шалды рланған олке жатыр (И сабаев). Қожаш 
ер-
т е м е н к
айтып кетті (Көбеев). Бетімен жайылып 
жүрген бір ел бар (Мүсірепов).
Ж оғары да талданған үстеулердің бэрі де - 
септік жалғауларының қатысуымен жасалған ту- 
ылымдар. Тілімізде, бұлардың сыртында, үстеу 
жасайтын біраз арнайы жұрнақтар да бар.


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   521   522   523   524   525   526   527   528   ...   879




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет