П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| -да й //-д ей .
Бұл қосымшасы үстеу соз табын жасауда жиі қолданылады. Зат есім, сын есім, сан есім, есім діктүбірлі создерге қосы лы п, ма- ғынасы әр түрлі үстеулер жасауға қатынасады. Ж оғарыда аталған сөз таптарынан жасалған осындай құрылыстағы үстеусөздер сын-қимыл, сондай-ақ мезгіл, мекен мәндерінде жұмсалады. Д арқанбай жаздай суда ;жу/?д/(Жансүгіров). Әр ш аңы рақтан күмістей бір сом елу тиын салық алынады (Есенберлин). Қүмшекерді де кү р ға к- тай күйсеп салатын (Ж ұмақанов). Өтінемін, ек- іншілей хат жаза көрм еңіз( Исабеков). -дай қосымш асы сондай-ақ түбір созге ара- ға басқа бір тұлғаны салып барып та жалғанады: Жанат бүрынғысындай жайраңдамайды ( Мұста- ф и н ). М үғалім дік кызметіңді ойдағыдай атқар- •дың (Омаров). -дай қосымшасы кейде -дя#ь/«түрінде де ай- тылады. Бұл өте коне құбылыс тәрізді: тоты- дайын таран ған , сүңқардайын сы лан ған . Жаздай көрмедім - жаздайын көрмедім. Кейде есімдік негізді үстеулер -дай көрсетк- ішінен кейін -да қосымшасын қабылдайды. Бұл ретге салыстырма, амалдық мәндегі үстеулер енді мезгілдік ұғымда жұмсалатын болады: Оңаша түн... Мүндайда қыз-жігіттің сөз таппауы дүни- енің /сдс//ч?т/(Тоқмағанбетов). Жүрек оты, жүрек кереметі осындайда танылса керек (Бағаев). -ш а //-ш е . Бұл ж ұрнақ салыстыру м ағы на- сын білдіретін үстеу жасайды: қазақша, қоңырша, меніңше, жаңашат.б. Түркологиялық әдебиеттерде бұл қосымша- ның ш ығу тегі /шг/ссөзімен байланыстырылады: бүгінше - бүгін шақта. Мезгілдік мәнде жұмсал- ған создерде бұл пікірдің дұрысты ғы аңғары ла- ды. Ал жоғарыдағьщай салыстыру мәнінде жұмсал- ған создерге (адамша, ескіше, жаңаіиа) бұл қағида онша жанаса бермейтін сияқты. С оны мен, -ша қо сы м ш асы н ы ң б ойы нан осындай ом оним дік қатарда келетін шя/ссозінің екі түрлі (мезгілдік және салыстыра айту) ұғы - мын да түсінетін боламыз. -ша қосымшасы есім мэндес создерге ж алғанғанда, салыстыру ұғымы- нан шығатын сы н-қим ы лды қ мэнде жұмсалады. Мойын ағаіиша иіліп жатыр (И сабаев). Бы- лайіиа балықшыға қолқа сдтгдь/(Тұрманжанов). Асты сызылған создердегі салыстырмалық мэн олардың бұры нғы (ша) тұлғасы н -дай түрімен алмастырып айтқанда, ай қы н ы рақ сезіледі. Ба- тиханы өлеріие сабап тастады (Тарази). О сын- дағы олерше созін өлердей деп еркін ауыстыра беруге болады. Түбірі есім негізді осындай үстеулер кейде мезгілдік мәнді де білдіреді: Менің көзімше жас жігітке жаңағыдай қызмет көрсетті (Сатыбал- дин). Аталған қосы м ш а үстеу түбірлі создердің озіне жалғанғанда, мезгілдік мэнде келеді. Бүгініие Сағираның үйіне қонып шығайын (Тілеков). Екеуіңе қазірше бір болме жетпей л/с?(Райы м-құлов). -иш ж ұрнағы м ен келген кейбір үстеу создер басқа да тұлғалы қ озгерістерге түсіп айтыла бе- реді (осыніиа, өсыншама, осытиалық, осыншалық- ты). Рас, мұндай тұлғалық озгеріске барлық үстеу- лер, кобінесе, есімдік негізділері бейім келеді. Осынишма түнжыраудың себебін кейін түсіндім (Сэрсенбаев). Соуле машина табылмағанына он- шама ренжіген жоқ (С арғасқае в). Осындай негізді үстеулер енді бірде -лық, не болмаса -лы қ+ ты түрінде үстемелене айтылады: Ағаш дегенің осыншалық таптырмайтын нэрсе деп ойлаған жоқ (Тілегенов). Жолдан отиалык қашық емес (Соқпақбаев). жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|