П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
- д а / / - д е , - т а / / - т е
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
- Бұл бет үшін навигация:
- -ын(да)//-ін(де)
| - д а / / - д е , - т а / / - т е .
С о з ж а с а м н ы ң осы көрсеткіші үстеу, зат есім, сын есім, сан есім, ес ім д ік сөз т а п т а р ы н а қ о с ы л ы п , к ө б ін е с е , мезгілдік, сон дай-ақ мекендік ұғы м дағы үстеу- лердің қалыптасуына себепші болған. Үстеу негізді үстеулер мезгілдік ұғымда ( кеше, бүгін, қазір, эзір, ақыры, ерте, жаңа т.б.) жұмсала- ды, мысалы: Қара бұлттай қатты ашу қазірде қайта серпіліп, сабасына түскендей (Әуезов). Ка- питан азанда бір аса маңызды хабар естіпті (Нұрпейісов). Зат есім негізді үстеулер болған оқиғаны ң мезгіл мөлшерін білдіріп тұрады: Тамақ ішіп бол- ған мезетте келді (Талжанов). Бір шана шөпті бір өзі көтереді дегенді өмірде ойламағанбыз (Д үзенов). Сын есім негізді үстеулерде сөздің түбір қал- пы сын есімдік мәнде келеді. Алайда ол түбір сөз кейде үстеу мәндес болып келеді. Ауылдары ал- шақта отырған (С ейфуллин). Ж ылымықта қар ерісе, бұл апатқа қарсы тұрар кім 6#/?.?(Кошімов). Есімдік негізді үстеулер жатыс жалғауында келгенде, мезгілдік м ағы н а білдіреді: -д а //-д е қосымш аларының әсерімен олар мезгілдік ұғым- д ағы үстеу сөз табын жасайтын болады: Анада Е р ға л и барып қайт қа нда, бір сөзінен денем түршіккен( Мұстафин). Еламан бұндайда оз бөлме- сіне кетіп қалады (Н ұрпейісов). Негізгі сан есім арқы лы ж асалған үстеулер тілімізде өте аз кездеседі. Бұл ретте бір сан есімі арқылы келген үстеулерді атауға болады. Бірде ... Әзімхан деген ағайын жігіт екеуміз қашып кетіп едік (Сейфуллин). -ын(да)//-ін(де) қосымшасы мезгілдік ұғымда жұмсалаты н сөздердің құрамында келіп (қысын, жазын, ертесін), түбірмен біріге тұтасқан қалпын сақтайды. С ондай-ақ ол түбір сөзге қосылу арқ- ылы амалдық мәнді де туындатады. Осындай * “ Қазіргі қ а за қ тіліиің сөзжасам ж үйесі” (1989) дейтін кітаптан ы қш ам далып алынды. 4110 құрамды келген үстеулер, көбінесе, ауызекі тілге тән. Тіліміздегі -ьш тұлғалы біраз сөз м ағы насы ж а ғы н а н ж ы л м езгілі мен тәулік м өлш ерін білдіріп, есім сөздерден өрбіп жатады: кысын, жазын, күзін, күндізін. Бұлардан басқа мекендік ж әне сы н-қим ы л мәнді үстеулер де бар. Жалпы -ын көрсеткіш і түркологияда не- гізінен үстеу жасайтын арнайы бір көрсеткіш ре- тінде сипатталады. Қазіргі қазақ әдеби тілінде оны ң түбір мен қосымш а аралы ғында қолданы- луы ж и ір ек. Үстеу кө р сеткіш тер ін ің біразы тілімізде осы араф орм а (интерф икс) арқы лы қалы птасқан. Солардың бір мысалы -ында. Ж оғары д а келтірілген кысын, жазын, күзін тәріздес үстеулер әдеби тілімізде жатыс септігінің ж алғауын қабылдап, кысында, жазында, күзінде, соңында, аяғында түрінде айтылады. Қазіргі қазақ әдеби тілінде мезгіддік ұғы м - да ж ұ м с ал а ты н осы тәр ізд ес сө зд ер к ө б ін ес е -нда түрінде айты лады ( кысында, жазында). М ұндай құрылымды үстеулер де түбірлік ж ағы - нан әр түрлі сөз таптарынан жасалады. Б асқа сөз таптарына -нда көрсеткіші ж алға- ну арқы лы мұндай сөздер сы н -қи м ы л , мекен, мезгілдік сипат алып, үстеу қатары нан таны ла- ды. Мэдинаның еті әбден бабында піскен екен (“Л ен.ж ас”). Ашулы адамның сөзі аз болса, ыза, қуаты артында болғаны (Абай). ... Сырламай сол калпы нда үсынайын (Әлімбаев). Ол басында күмілж іп ештеңе айта коймап ед/(Ж ұмаділов). Түбір сөз үстеу болады да, -нда арқы лы қосымш а мән алады. Қапыда өткен дүние-ай (Ма- хамбет). Ертеңінде ол ж үмыска шыккан жок (“ Қаз. м ұғалім і”). Ж оғарыда -даж алғауы түбірге аралық дәне- кер -н арқылы үстемеленсе, төмендегі мысалдар- дан оны ң -ғы арқылы ж алғанаты ны н да б ай қ- аймыз. М ұның өзінен -да қосы м ш асы ны ң түбір сөзге бірден ж алғануым ен қатар, осы лайш а ба- сқа бір көрсеткіштер арқылы сатылай бірігетінін де байқауға болады. -ғы+да түрінде келген осын- дай құбылыс үстеу түбірлі сөздердің өзінде бо- лады. Мүрат алғашкыда немістердің бүл әрекетін түсіне алмады (Ахтанов). Баяғыда-ак кырмас па едім мүндар д:улдь/(“ Қозы К өрп еш ” ). Түбірге -д аж ал ғауы тын, -ар+ман қосы м - ш алары нан кейін де қосылады. Әкем аңшылык- ты бертінде ғана койған е/се«(М ұқанов). Берер- менде бесеусің. Аларманда және а лт а у( Абай). Сөйтіп, -да көрсеткіші әр түрлі сөз таптары- на ж алғаны п, үстеу жасауда айы ры қш а қы змет ат-қарады . Бұл ретте ол, ж оғары да бай қал ған - дай, түбір сөзден кейін, не болмаса араға басқа бір қосымш а салып жалғанады. С ондай-ақ әдеби тілімізде -да қосымш асы өзінен кейін де басқабір көрсеткішті (-ғы) қабыл- дай береді. М ұндайда негізгі сөз есімдік, көмекші есімдерден болады да, туынды түрімен мезгіл, мекендік ұғымдарда жұмсалады. Әсіресе, соңғы -ғы қосымш асы осындай мәндік ұғымдарды са- ралай, нақтылай түседі: Екеуің Амангелдіге мүндағы хабарды білдіріңдер (Ш әріпов). Жанат алдағы жиналыста жасайтын баяндамасын жазып бітіріп ед/(М ұстафин). -ғ а //-г е , - (- қ а //-к е ) тұлғасы ж ағы нан бір кезде барыс септігі болып таны лғанм ен, үстеу сөздердің құрамында жігі ажырамастай түбір мор- ф емамен бірге қарастырылады. Өзі ж алғанған сөзімен бір тұтастықта үстеу болып кетеді. Тал- данылып отырған бұл көрсеткіш те үстеу сөздердің өзіне ж алғанып, мезгілдік қатынаста жұмсалады. Менен әзірге сырыңды жасыра түр (М ұқанов). Кешке уэд елі жерге бір саға т бүрын келдім (Жүнісов). Сондай-ақ бұл ж ұрнақ өзге сөз таптарына да жалғана береді. Абай сөзін әр казак күніге бір рет ауызға алатыны акикат шындык(Эі\тЬжъ).Ағаш тасасынан шыға еңбектеп алға жылжыдым (Иман- жанов). Сәтібек ауылдарымен бірге отыратындар- дың жылкылары жүйрік болады (Сейфуллин). Кейде -ка көрсеткіш і басқа бір ж ұрнақтан кей ін саты л ай ж а л ға н ад ы : К үндікке ж елең жүріспен еті кызған жарау торы арланды кап- т алға алып, бүйірлей баст ады (Эш ш уъ). жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|