П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| сұр, төрт
сөздерінің түбірлік тұлғасы мен білдіретін м ағы насы , сөйлемдегі қызметі арасы нда алш ақты қ көрінбейді (бұл екеуі де зат атауымен тіркесіп - бұлт және бөлме [лі] үй, аны қтауы ш ты қ қаты наста ж ұм салған), ал күміс пен тас сөздерінің тұлғасы мен білдіретін мағы - насы және сөйлемдегі қызметі арасындағы қаты- нас бұзылып жаңа сипатқа ие болған: нақты зат атауын білдіретін сөзбен таза аналитикалы қ си- патта байланы сқа түскенде, қосы м ш а мәнге ие болып (енді нақты зат атауын білдіруден сол зат- қа қаты сты лы қ мәнді білдіріп, я ғ н и бұл екінш і заттың жасалу тегін, қатысын білдіріп) жаңа син- таксистік қызметке ие болады: атрибутгық-анық- тауы ш тық қатынаста жұмсалады. Зат есімдердің түбір тұлғада кейбір шылаулармен тіркесіп келіп (бұл сияқты зат есімнің түбір тұлғасы оның осы- ған сырттай ғана ұқсас атау септік немесе преди- кат мәнінде - баяндауыш қызметінде 3-жақ жіктік жалғау я тіпті ілік, табыс септіктердің жасырын, түсіп қалған тұлғасы м ен бір емес белек-бөлек грам м атикалы қ тұлғалар екенін аш ы қ айту ке- рек) себеп-салдарлық, мақсаттық, мезгілдік-ме- кендік т.б. мәнде және соған сай әр түрлі син- таксистік қызметте жұмсалуы да зат есім түбірдің өзіндік ерекшелігі бар екенін көрсетеді. Осы си- яқты өзіндік ерекшелік етістік түбірден де байқа- лады : е т іс т ік тү б ір л е к с и к а л ы қ м а ғ ы н а н ы білдіргенмен, тікелей сол қалпында жіктелмейді, түбір қалпында сөйлемде қолданылмайды. Бірақ соған қарамастан зат есім болсы н, етістік бол- сы н, басқа соз табы болсы н, оларды ң ортақ грамматикалық қасиеттері арқылы жоғарыдағы талапқа, критерийге сай ортақ түбір деген ұғымды бөліп корсетуге болады. О ны ң үстіне тілдің бір қалыпты тұрмай, озгеріске түсіп, дамып отыра- тынын ескерсек, түбір ұғы м ы ны ң кейбір шарт- ты лы ғы н да байқауға болады. Қазіргі тілімізде жеке тұрып ешбір мән білдіре алмаса да, сол қал- пында сөйлемде қолданыла алмаса да, ол ж оға- рыда берілген сөздердің оя, бадана, алпамса (я алп ), м ом , іиалқа я болмаса кейбір дыбысты қ өзгерістері бар түбірлер болғаны н аңдай аламыз. Сонды қтан да оларды өлі түбір дейміз. Ал басқа тілдерде, мысалы, орыс тілінде, түбір әр уақытта м ағы налы бола бермейді, жеке тұрғанда ешбір мәнді, ұғымды білдіре алмайды. М ысалы, прони- татв (оқып шығу) деген создің түбірі - чит, про - приставка, ать - ж ұрнақ, бұндағы чит болшегі жеке тұрып еш бір мәнге ие емес. С он дай -ақ тілімізде ете сирек болса да соз бен дыбыстың да сәйкестігі кездеседі. М ысалы, а (А, а қажы келді ғой. - С ей ф улли н ),ә (ә, ақылшы бала, кеп пе едің. - Әуезов) тәрізді создер бір-бір дыбыстан тұр. Осыған қарап кейде жеке дыбыстар да мәнді бо- лады, м ағы на білдіре алады деп тұжырым жасау- ға бола ма? Әрине, жоқ. С онды қтан әр уақытта белгілі бір ұғымды білдіре алатын, тілдің ең кіші м ағы налы болшегі соз болып табылады. Бұл - создің басты ж әне тұрақты лексика-сем антика- л ы қ және грамм атикалы қ қасиеті. Осы қасиеті арқылы сөз тіл білімінің барлық саласының зерт- теу объектісі болып табылады. Создің белгілі бір мағынаны, ұғымды білдіруі оның ішкі мазмұны болса, соз белгілі бір дыбыс- тар жиынтығынан тұратындықтан, оның сыртқы дыбысты қ ж ағы да бар. Кез келген сөз белгілі бір дыбыстар ж и ы н ты ғы н ан , демек, ды бы сты қ комплекстен тұрады. М ысалы, бала деген соз торт дыбыстан тұра- ды, оны ң бірі (а) екі рет қайталанған, келмеген - 8 дыбыстан тұрады, оны ң бірі (е) үш рет қайта- л анған. Ол түсінікті. С оны мен бірге создің ішкі м ағы налы қ ж ағы мен сыртқы дыбысты қ ком п- лекс ж ағы арасында байланыс бар ма? Байланыс болса, оның сипаты қандай? - деген заңды сұрақ туады. Создің ішкі м ағы н алы қ ж ағы мен сыртқы дыбыстық комплекс жағы арасында, әрине, бай- ланыс бар. Егер олардың арасында ешбір байла- ныс болмаса, кез келген дыбыстар жиынтығы соз бола берер еді ғой, ж а ң а ғ ы бала, келмеген деген сөздер белгілі дыбыстар ж иы нты ғы нан және өл дыбыстардың белгілі бір тәртіппен орналасуы- нан жасалып тұр. О ндағы дыбыстарды абла, не- месе лаба, немесе лбаа т.б. етіп қосқаннан соз жасалмайды. Бұның озі лексикалық единица рет- індегі соз, оның білдіретін мағынасы мен сыртқы СӨЗДЕРДІҢ М ОРФОЛОГИЯЛЫ Қ ҚҮРЫ ЛЫ М Ы 413 дыбыстық қабырш ағы арасында белгілі бір бай- ланыс бар екенін көрсетеді. Бірақ ол байланыс - табиғи байланыс емес. Өйткені дыбыстар жеке тұрғанда, ешбір мәнге ие бола алмайды: б, а, л, а дегеннің әрқайсы сы нан ешбір мән туып тұрған жоқ. Сондықтан да белгілі жастағы адам мэніндегі бала сөзінің мағы насы сол төрт дыбыс білдіретін мәннен құралып тұрған ж оқ (жеке дыбыста мән ж оқ). Тілімізде біркелкі дыбыстар ж иы нты ғы - нан тұратын, тіпті бірдей дыбысталатын сөздердің мағыналары әр уақытта бірдей бола бермеуі, лек- сикалы қ ом онимдер - осы ны ң дәлелі. М ысалы, 1) қара дегенге қарама-қайш ы түсті білдіретін ақ (ақ шәйі орамал) ж әне 2) адал, кінәсіз, ж азы қ- сыз деген м ағы налардағы ақ ( Ынсапсызға не қе- рек Істің ақ пен қарасы. - А бай) сөздері мен 3) малдың сүті ж әне сүттен өндірілетін айран, қаты қ, қы мы з сияқты тағамдар мәніндегі ақ (ақ ііиіп оңалыгі) сөзі мен 4) ж оқ болу, суалу деген мэндегі ақ болып кету сөзі, 5) ш ы нды қ ақиқат, хақ м ән ін д егі а қ (а қ өлім н ем есе ақ с ө й л е), 6) судың арнасы мен жылжуы мәніндегі ақ (су- дай ақ) сөздерінің (ҚТТС ) дыбысты қ құрам ы н- да, айтылуында бір-бірінен ешбір айырмашылы- ғы жоқ. С оған қарамастан я ғн и қанш алы қты бірдей дыбыстардан тұрып, бірдей айтылғанмен, әрқайсысы бір-біріне байланыссыз, кейде байла- нысты (көп м ағы налы қ негіздегі омоним болса) әр түрлі м ағы наны білдіреді. С ондай-ақ, 1) ке- рек, тағам , там ақ м эніндегі ас (ас адам ны ң арқауы), 2) там ақ пісіру, әзірлеу мэніндегі ас (ет ас), 3) бір жерден екінш і жерге қарай өту, орлеу мәніндегі ас (таудан ас) т.б. сөздер де дэл осы н- дай. Бұл сияқты ом оним сөздерді көптеп келті- руге болады. Б ұны ң озі сөз білдіретін м ағы на оны (сөзді) кұрайтын сыртқы дыбыстар мэнінен туындіЪіайтынын көрсетеді. Жекелеген дыбыстар ешбір мәнді білдіре алмайды. Демек, создің ішкі м ағы налы қ ж ағы мен оның сыртқы дыбыстық комплекс жағы арасын- дағы байланы с т абиғи емес, тарихи қалыптас- қан дэстүрлі байланыс болТіп табылады. Басқаша айтқанда, жекеш елёгён дыбыстардан тұратын, қалыптасқан дыбыстық комплекс жеке-жеке бір тіл д ік е д и н и ц а р етінде белгілі бір ұғы м д ы білдіретін болған. М іне, ол ұғым - сол создің мағынасы, ойткені сөз айналамыздағы зат, құбы- лыс, я оның сыны мен саны, қимыл, іс-эрекет, оның эр түрлі амалы т.б. жайындағы ұғым, не соның аты, атауы. Сөздің м ағы насы әр түрлі болады. Создің жеке тұрғанда да, белгілі бір ұғымның аты ретін- де танылатын нақты м ағы насы да, одан туын- дайтын әр түрлі ауыс, келтірінді м ағы насы да, сойлеу процесінде неше түрлі тұлғалар қосылуы- ның нәтижесінде пайда болатын немесе басқа создермен қарым-қатынасқа түсу арқылы туатын сан салалы жалпы мағыналары да болады. Әрине, ол мағына түрлерінің бір-бірімен бай- ланы сы , ж алғасты лы ғы болуымен қатар бір- бірінен айырмаш ылықтары , озгешіліктері бола- ды. Ең аадымен соз білдіре алатын мағынаны екі түрге бәліп жүрміз: лексикалы қ м ағы на жэне грамматикалық мағына. жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|