.3 . С Ө З Д І Ң Л Е К С И К А Л Ы Қ Ж Ә Н Е

414
М ОРФОЛОГИЯ
бір ж аққа аттану қимылы. Сонымен бірге бір сөз 
осы ндай нақты тура м ағы нам ен бірге басқа да 
мағы наларды білдіріп, ауыс, келтірінді м ағы на- 
ларда жұмсала береді. М ысалы, 
айыру
етістігі, ең 
алды мен, дыр еткізіп жырту ж әне қақ жару, екі- 
ге бөлу м ағы налары н білдіреді. Бұл - етістіктің 
тура м ағы налары . С оны мен бірге айыру етістігі 
бөліп ш ы ғу (қайм ақтан майды айыру), ажырату 
(ешкімді айы ры п болмайды), жер жырту, тілу 
(жерді тайы з айырады), арашалау, құтқару (бей- 
шара шалды ұрылардан айырып алды), бөлектеу, 
алалау, бірдей көрмеу (оларды бізден неге айы- 
расыз?), таны п, білу, аны қтау (түнде айы ра ал- 
мадым) т.б. сияқты мағы наларды білдіреді. Бір 
сөздің басында, міне, қаншама мағына бар?! Енді 
шЬ/ду етістігінің тағы бір ауыс м ағы насы - үнем 
қылу, күн көру. 
Осы заттардың майы м ен үн,
шайын айырсын
(Әуезов). С ондай-ақ 
айып
сөзінің 
м ағы н асы н а көз жіберейік: ескі әдет-ғұры п за- 
ңын бұзғаны үшін тағылатын кінә, жаза, жауап- 
керш ілік, ш траф, ал оны ң ауыс м ағы насы - мін, 
кемшілік: 
Ж алғы з-ақ тал бойыңда бір айыбың:
Даусың жоқ, не себепті сыбырлайсың
(Ахметбе- 
ков) т.б. (ҚТТС). “Абай жолы” романынан алын- 
ған м ы на бір үзіндіге де назар аударайық. 
“Ол
Абайды көре отырып, Құнанбайдың озге жас бала-
ларын да еске алды.
- Осы, ана Ы сқақ бір жошын. Бір түрлі пы-
сық та сергек неме, - деді.
- Ол элгі Күңкенің қолындағы м а ? - деп сүрап
алып, Бөжей:
- Рас, қүлдырап түр! - деді.
- Я, рас-ау, соның оты бар! - деп, Байсал да
қостады. Мүның бэрі - қиялап айтқан Қүнанбай-
дың қошаметі. Үндемей түйіліп, сүп-сүр боп отыр-
ған Қүнанбай ол сөздерге көп шіміркенген жоқ.
Қайта теріс көргендей мойын бүрып, Абайға қарап:
- Одан да не күтсеңдер де, осы ж аман қара-
дан күтсеңдеріиі, -
дед/”(Әуезов).
О сы ндағы
жаман
сөзі тіпті де жаман емес. 
Ж ам ан қара деп оты рғаны - Абай. О ған іштей 
риза болып, Абайдың келешегінен зор үміт күтіп, 
солай деп отыр. Тіпті аспанға атып, ересен м ақ- 
тап та жібергісі келіп оты рған ж оқ. Бұл - сөздің 
контекстік келтірінді мағы насы , өйткені бұл ма- 
ғы на тек осы контексте, осы қолданыста ғана 
осылай түсініледі.
Сойтіп, сөз бір я бірнеше лексикалы қ мағы - 
наны білдіреді екен. Және сол лексикалы қ мағы- 
наның негізінде белгілі стильдік мәндегі әр түрлі
алады. Бірақ соз сәйлемде қолданы лғанда, ол 
қанш ама полисемиялы (көп мағыналы) болған- 
мен, оны ң бір ғана мәнінде жұмсалып, бір ғана 
мағы насы н білдіріп тұрады. Сондықтан да сөзде 
бір ғана лексикалы қ м ағы на болады дейміз. Д е- 
мек, сөз жалпы бірнеше мағынаны, көп м ағы на- 
ны білдіре алғаны м ен, сөйлемде соның бір ғана 
мағынасында қолданылады, басқа мағыналары ол 
жерде ескерілмейді. Бұған керісінш е сездің бір 
ғана қолданысының өзінде бірнеше грамматика- 
лы қ м ағы на болуы мүмкін.
Сөздің лекси калы қ м ағы насы оны ң ұғы м - 
ды қ мәні болсын (белгілі бір заттың, құбылыс- 
тың, іс-әркеттің, әр түрлі амалдың т.б. аты, ұғы- 
мы), келтірінді, ауыспалы, метафоралы т.б. мәндер 
болсын сәйлемде бір қы ры нан ғана корініп, бір 
мәнінде тұрады. Ол соз сойлеу процесіне түскен- 
діктен (сойлемде қолданылғандықтан), таза лек- 
сикалы қ м ағы наны білдіріп қана тұрмайды, сол 
лексикалық мағынасының жалпылануы арқасында 
және сойлемдегі басқа создермен әрқалай қаты- 
насқа, грамматикалық байланысқа түсу нәтижесін- 
де және кейде сол сөзге әр түрлі грамматикалық 
тұлғалар үстелу арқылы неше түрлі грамматика- 
лық мағыналар беріледі. Создердің осындай қаси- 
етгерін жинап, ұйымдастырып тұратын - сойлем. 
Сол сойлем арқылы сөздің нақты я келтірінді 
лексикалы қ м ағы насы да, лексикалы қ м ағы на- 
ның жалпылануы негізінде пайда болатын грам- 
матикалық м ағы на түрлері де, үстеме граммати- 
калық мағыналары да сойлемдегі бір создің шең- 
берінен диалектикалық байланыста корініп жата- 
ды. Бір қарағанда создегі осындай м ағы на үйме- 
жүймелілігі қат-қабаттасы п, араласып жатқан 
сияқты корінгенм ен, олардың тәртіпті, озіндік 
қатпарлы жүйелері бар екендігін кореміз де, сол 
арқылы олардың бір-бірімен шатастырмай айы- 
рып ала білеміз. Әңгіме соның мәніне түсініп, 
жүйе іздерін бір-бірімен щатастырып алмауда.
Сөйтіп, лексикалық мағына создің оз басын- 
дағы ұғым дық, әуелгі м ағы насы болса, грамма- 
тикалы қ м ағы на екінші қатардағы, лексикалы қ 
мағынаның жалпылануы, создің тұлғалануы, бір- 
бірімен қары м -қаты н асқа түсуі арқылы сойлеу 
процесінде жасалатын, пайда болатын мағынасы.

жүктеу/скачать 38,54 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: