за-ш ел (келіп-кетті),
про-читал (оқы п
ш ықты),
пере-шел (өтіп кетті) т.б. сөздердегі
при, у, за, про, пере приставкалары белгілі грамматикалық
м ағы на тудырып тұр. Қ азақ тіліндегі бірді-екілі
сөздің құрам ы ндағы
бей (би) - бейшара, бейма-
за, бейуақы т,
на - наразы т.б. я ғн и , бұл сияқты
префикстер қазақ тілінде жаңа түбірге қосы ла
алмайды, бұлар басқа тілден сол создің құрамында
бөлінбейтін бөлшек ретінде, бір морфологиялық
единица ретінде енген префикс емес, олар кірме
түбірдің құрам ы на еніп кетеді. С он дай -ақ іщ&і
ф лекси я ж олы да қа за қ тілінде сөзтүрлен ім
жүйесінің бір арнайы түрі ретінде кездеспейді.
М ысалы, араб тілінде сөздің құрам ы ндағы ішкі
дыбыстардың өзгеруі арқылы жаңа грамматикалық
м ағы на туады:
катаба-жазу, жазды етістігі бол-
са,
китаабун - кітап та,
кутбун - кітаптар деген
к ө п т ік м ә н д і б іл д ір е д і. Іш кі ф л е к с и я н ы ң
элементтері орыс тілінде де кездесіп отырады:
собирать (жинау) -
собратв (жинап алу),
бегать (жүгіру) -
бежатв (жүгіріп кету) т.б. сияқты
етістіктің видтік мағыналары, сөздің құрамындағы
ды бы с өзгер істер і
(іш кі ф л е к с и я ) а р қ ы л ы
беріледі. Грамматикалық мағынаның
екпін арқылы да берілуі қазақ тілінде ж оқ деуге болады. Қ азақ
•тіліндегі болымсы з етістік пен етістік түбірден
заттық ұғы м дағы жаңа сөз тудыратын
-м а, -ме, -ба, -бе, -па, -пе қосымшалары арқылы жасалған
сөздердегі екпіннің әр түрлілігі, мысалы,
кеспе - кеспе, мінбе - мінбе, коспа - коспа т.б. екп ін н ің
сөз мағынасын айыру сипаты бола алмайды. Орыс
тілінде ек п ін сөз м ағы н а сы н (л е к с и к а л ы қ )
айырумен бірге (мысалы,
замок - қо р ған ,
замок - құлып, кілт,
м ук а - азап,
м ук а - ұн т.б.)
грамматикалық м ағы на тудыруға да негіз бола-
ды:
окна - терезелер,
окна - терезенің (жекеш е
ілік септік),/?у/а/-қолдың,
руки-к олдар,
воды- су-
дың,
воды -сулар т.б. С ондай-ақ қазақ тілінде
грамматикалық м ағы наны берудің супгшетивті
жолы да кездеспейді. Мысалы, орыс тілінде адам
деген ұғым
человек сөзі арқылы берілсе, оны ң
көпше түрі бүтіндей басқа сөзбенж?дг/ (адамдар)
беріледі.
С ондш -ъ кхорош о (жақсы) ж ән
ълучш е - өте жақсы,
сказал - айтты,
говорил - айтты
п ар ал л ел ьд ер і де су п п л ет и в т і жол ар қ ы л ы
ф ам м атикалы қ м ағы на білдіруге жатады.
3.
Қазақ тіліндеаналитикалық тәсілдің барлық
түрлері дерлік кездесіп отырады. Негізгі создердің
тіркесуі арқы лы грам м ати калы қ м ағы н ан ы ң
берілуі дегенде, әдетте, ол сөздердің өзгермеген
сол тұлғалары нда тұры п бір-бірімен тіркесуі
арқылы жеке тұрған дағы сы н ан өзгеше, жаңа
фамматикалы қ мағынаны білдіруін айтамыз. Бұл
- әсіресе түбір тұлғадағы зат есімдердің бір-
бірімен тіркесіп қолданылуынан ан ы қ көрінеді.
Әдетте, зат есім түбір тұлғасы нда заттың атын
білдіру м ағы насы м ен байланысты қолданылса,
енді бір зат есім екінш і зат есіммен түбір тұлғада
тіркессе, зат атауын білдіруге жат мағынада қатыс-
ты қ-сы н д ы қ м ағы н ада жұмсалады. М ысалы:
Мықшима аяғымда былғары етік, Киіз байпақ