П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| 1.
Семантикалық тәсіл. Л екси калы қ м ағы - наны ң ж алпы ланы п, абстракциялануы арқылы жалпы грамматикалық м ағы наны ң пайда болуы қазақ тілінде негізгі грамматикалық-семантика- л ы қ процесс болып табылады. М ысалы, белгілі бір топ сездердің жалпы зат атауын, немесе зат- тың сы ны н, я саны н, немесе жалпы қим ы л, іс- әрекетті білдіруі, сойтіп, белгілі бір топтарға (соз таптарына) жіктелуі, создерді соз саралануы тап- тары на тілдің ең басты принципі - семантика- лы қ принцип болып саналады. Әрине, бұл жерде әңгіме лексикалы қ м ағы - насы бар сөздер жайында болып отыр. Л ексика- л ы қ м ағы насы нан айыры лы п қалған комекші создердің лексикалық мағынасының жалпылануы туралы әңгіме болудың ш ы нды ққа қисыны жоқ. Ондай комекші создер сойлем ішінде белгілі бір сөздердің жетегінде, шылауында жұмсалып, оған әр түрлі қосы м ш а мән береді, не үстейді, қоса- ды. Бұдан байқалатын нәрсе - бұл сияқты комекші создерде семантикалық процесс бұрын болып, енді олар сойлемде дайын қосымш а тілдік элемент ретінде ғана пайдаланылады. Ал толы қ мағы на- лы (лексикалық мағынасы бар) сөздерде бұл про- цесті сойлемнің озінен-ақ көруге болады. Лай суға м ай бітпес кой өткенге, Күл^міз каскыр жалап, дэме еткенде (Абай). Ж асамай^' ^ мын еңбектің Жемісін көзбен корем деп, Жасай- мын бір колкабыс Кейінгіге берем деп (Торайғы- 420 М О Р Ф О Л О Г И Я ров). Берілген сөйлемдегі сөздерді жалпы грам- матикалық мағыналарының ортақтығы ж ағынан мынадай топтарға бөлуге болар еді: 1) су, май, қой, қасқыр, дәме, еңбек, жеміс, көз, қолқабыс - бір топ, 2) (май) бітпес, (қой) өткенге, күлеміз, ж ы лап, (дәме) еткенге, ж асам айм ы н, көрем(ін) деп ж асам айм ы н, берем(ін) деп - екінш і үлкен топ; 3) лай, кейінгіге - үш інш і топ т.б. Бірінші топтағы әр сөздің нақты лексикалы қ мағынасын айқы ндай отырып, ол сөздердің бір-бірімен жа- қы нды ғы ж оқ екендігін аны қтап, абстракцияла- ну, жалпылану барысындағы мәніне назар аудар- сақ, я ғ н и нақты су мәніндегі зат атауының жал- пы зат атауы мәні, нақты м ай мәніндегі зат атау- ы ны ң жалпы зат атауы мәні, нақты түлік, мал- ды ң бір түрі қой мәніндегі зат атауының жалпы зат атауы мәні, дәл сол сияқты дэме, еңбек, жеміс, көз, колқабыс нақты ұғымдық атаулардың жалпы зат атауы мәні, екінш і топтағы әр сөздің (май) бітпес - біту, қой өткенге - өту, күлем із - күлу, жалап - жалау, дэме еткенге - дәм ету, ж асам айм ы н- жасау, көр ем індеп - көру ,ж аса- м айм ы н - жасау, беремін деп - беру өздері ғана білдіре алатын нақты іс-әрекет, қимыл, процесс болып, одан жалпы іс-әрекет, қимылды білдіруге ж әне үш інш і топтағы ла й дегеннің су зат ұғы - мының сапалық бір белгісі (таза емес, тұнық емес т.б.) болу негізінен жалпы заттың сапалық белгісі болу, кейінгі сөзінің нақты ұрпақ, жастар сияқты болаш ақ қауы м ы ны ң белгісінен жалпы қаты с- ты қ (одан субстантивтену) мәнге көшуі көрініп тұр. Сөйтіп, сөздер лексикалық мағынасы арқылы дараланып, сараланып, ерекшеленіп, тілдің жеке- жеке лексикалы қ единица ретіндегі көрінісі бо- лы п тұрса, ол енді лексикалы қ м ағы налары ны ң абстракцияланы п, ж алпылануы арқы лы ортақ г р а м м а т и к а л ы қ қ а с и е т т е р г е ие б о л ы п , грамматикалық әр түрлі топ (сөз топтары) құрауға мүмкіндік туады. Я ғни, тілдегі бір топ сөздер зат атауы ұғы м ы м ен байланы сты болы п, заттық ұғымды білдіретін сөздер (зат есім), екінші тобы әр түрлі қим ы л, іс-әрекетті білдіретін сөздер (етістік), үшінші тобы - заттың әр түрлі белгісін, сапасы н, түсін, қаты сы н т.б. мәнді білдіретін сөздер (сын есім), санды қ ұғымды білдіретін сөздер (сан есім), қим ы л, іс-әрекеттің әр түрлі амал, сын-қимылын, мекен-мезгілін, себеп-мақ- сатын т.б. білдіретін сөздер (үстеу), орынбасар создер, яғн и осы көрсетілген сияқты сөздердің орны на жүретін сөздер (есімдік) деп саралауға болады. Осыдан аны қ көрінетіндей, сөздің жал- пы грамматикалық мағы насы , я ғн и лексикалық м а ғ ы н а н ы ң н е г із ін д е п а й д а б о л а т ы н грамм атикалы қ м ағы на (сем антикалы қ тәсіл) с ө з д е р д і с е м а н т и к а л ы қ с и п а т ы ж а ғ ы н а н грамм атикалы қ топтарға болуге негіз де болып саналады. жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|