СӨЗ ТАПТАРЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ МОРФОЛОІ ИЯЛЫҚ ҚҮРЫЛЫМЫ пы грамм атикалы қ мағы налары
үзын сөзінің
белгілі заттың көлемдік сыны, одан жалпы сапа-
лы қ сыны ,
үлкеннің де заттың сапалы қ сыны ,
көктің де белгілі заттың түсі, одан сапалық сыны,
жақсының да белгілі заттың сап алы қ сы ны бо-
луы осы сөздердің бәріне ортақ жалпы грамма-
тикалы қ м ағы на (лексикалық м ағы на емес) тән
болып, соны ң негізінде заттың әр түрлі сы ны н
білдіретін грамматикалық топ құрайды. Дәл осын-
дай ретпен заттың сандық сипаты н (есептік сан,'
реттік сан, болжалдық сан, бөлш ектік сан, жи-
нақты қ сан, топты қ сан) білдіретін сөздер, зат-
ты ң әр түрлі қи м ы л , іс -ә р е к е т ін , п р оц есін
білдіретін сөздер, қимылдың әр түрлі амалын,
мезгілін, мекенін, себебін, мақсатын т.б. қасиет-
терін білдіретін сөздер, осынд&й атаушы сөздердің
орны на жүретін орьінбасар сөздер болатыны н
айтуға болады. Сөйтіп, бұл ж алпы грамматика-
л ы қ м ағы на лексикалы қ емес, грамм атикалы қ
семантика болып табылады. Сондықтан сөздерді
ф ам м ати кал ы қ топтарға, яғн и сөз топтары на
жіктеуде, топтастыруда ұстанатын басты прин-
цип
семант икалық (яғни лексикалық емес, ф ам -
м а т и к а л ы қ с е м а н ти к ал ы қ ) п р и н ц и п екен ін
көреміз. Екінтіден, осындай ф ам матикалы қ топ-
тарға белгілі-белгілі өзіндік түрлену жүйесі, өзге-
ру, тұлғалы қ парадигмасы немесе бұған қарама-
қайш ы түрленбеу, тұлғалық өзгеріске түспеу тән
болып келеді. Сондықтан түрлену ж үйесіне (не-
месе оған қарама-қайш ы түрленбеуге) негіздел-
ген категориялық ф ам м атикалы қ м ағы на жүйесі
мен фамматикалы қ категорияларының болу-бол-
мауьі^ сөздерді таптасты руды ң екін ш і
негізгі (морфологиялық) принципі, яғни создердің гүрлену
жүйесі болып табылады. М ысалы, зат атауын,
затты қ ұғымды білдіретін сөздерге көптелу (со-
^ .ға н с ^ к е с сан-м өлш ер категориясы ), септелу
(септік категориясы), тәуелдену (тәуелдік катего-
риясы ) тән де, қимыл, іс-әрекетті, процесті т.б.
білдіретін сөздерге жіктелу (ж ақ категориясы),
шақты білдіру (ш ақ категориясы), модальдылық-
ты білдіру (рай категориясы), болы м сы зды қ-бо-
лымдылықты, сабақтылық-салттылықты, субъект-
объектімен әр түрлі қатынасты (етіс категория-
сы) білдіру т.б. тән болып келеді. Ал заттың әр
түрлі сы нды қ белгісін түр-түсін білдіретін, сон-
дай-ақ заттың әр түрлі сандық сипатын білдіретін
және қим ы лды ң, іс-әрекеттің алуан түрлі ама-
л ы н , м е к е н ін , м езгіл ін , с е б е б ін , м ақ саты н
білдіретін сөздер - арнайы ф ам м ати калы қтұлға-
лармен түрленбейтін сөздер. Сондықтан ол түрлен-
бейтін сөз табына жатады. Ал басқа сөздердің
орнына жүретін орынбасар сөздер, өздері қандай
сөздердің орнына жүрсе, солар сияқты түрленеді,
я солар сияқты түрленбейді. Сөздерді
таптас- тырудың үіиіниіі синтаксистік приципі сөздердің
сөйлемде өзіне тән белгілі қызмет атқарумен және
сол сөздердің тіркесу сипатымен, яғн и қандай
топтағы сөздермен қалай тіркесе алуымен байла-
нысты. Мысалы, зат атауын білдіретін сөздер атау
тұлғада тұрып, қимыл, іс-әрекеттің иесі (субъект),
бастауыш, табыс септігінде келіп, тура толы қта-
,уыш, жіктеліп келіп, баяндауыш , ілік септікте
және екінші затпен қатыстық қатынаста келіп
анықтауыш, көлемдік септіктерде келігі пы сы қ-
тауыш, кейде жанама объект мәнінде толықтау-
ыш қызметтерін атқары п, атау тұлғада қим ы л,
іс-әрекетті білдіретін предикатпен қиы са байла-
нысады, ілік септікте екінші сөздің тәуелдік жал-
ғауында тұруын талап етіп, онымен матаса бай-
ланысады , екінш і сөзбен түбір күйінде тікелей
орын тәртібі арқылы қабыса байланысады, табыс
я көлемдік септіктерде екінші сөзге (көбіне етіс-
тікке) меңгеріле байланысады. Ал қимыл, іс-әре-
кетті білдіретін сөздер жіктеліп келіп баяндау-
ыш, көсемш е тұлғасы нда пысықтауыш , белгілі
түрлері атау тұлғада заттанып барып бастауыш,
есім ш е тұ л ғасы н д а ан ы қтауы ш , табы с ж әне
көлемдік септіктерде затганып барып толықтау-
ыш қызметтерін атқарып, фамматикалық субъек-
тімен жіктеліп келіп қиыса байланысады, етістік-
пен (көбіне көсемше тұлғасында) қабыса байла-
нысады, есімше тұлғасында анықтауыштық қаты-
наста да есім сөзбен қабыса байланысады, септік
жалғауындағы сөздерді меңгереді. Заттың сынын
және санын білдіретін сөздер зат атауларын анық-
тап, затпен қабы са байланы сы п қолданылады ,
заттанып барып бастауыш, толықтауыш , адамға
байланы стысы жіктеліп барып баяндауыш қы з-
метін атқарады. Қимылдың әр түрлі сипаты н
білдіретін сөздер қим ы л мәніндегі сөздермен
қабыса байланы сы п, пысықтауыш қызметін ат-
қарады. Ал басқа сөздердің орнына жүретін орын-
басар сөздер өздері орнына жүретін сөздердің син-
таксистік қы зметін атқары п, солар байланы сқа
түсетін сөздермен тіркеседі. Бұл сияқты қасиет-
тер көмекші сөздерде, әсіресе лексикалық мағына-
сынан бүтіңцей айрылып қалған көмекші сөздің ерек-
ше түрі шылау мен одағай, модаль сөздерде бол-
майды. Шылаулардың сөз байланысындағы орны
бүтіндей бөлек. Осы көрсетілген принциптердің не-
гізінде атаушы сөздерді мынадай сөз таптарына боліп
қарауға болады: зат атауын білдіретін -
зат есім, затгыңәртүрлі сынын, қатыстықбелгісін білдіретін