П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
Эмоңия-эксирессия реңі бар есімдер
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| 3.1.5. Эмоңия-эксирессия реңі бар есімдер
Біреумен сойлескен, тілдескен кезде сойлеп тұрған кісінің өзі айтып, өзі эңгімелеп тұрған жайға жеке басының кәзқарасын, пікірін білдіретін семантикалы қ-стилистикалы қ амал-тэсілдердің ж иы нты ғы н тіл зерттеуші білімпаздар экспрес- сивтілік (экспрессивность) деп атайды. Бірқатар зерттеушілер бұл түсініккеэл*о/<ш7./гб/к(эмоцио- нальность) дегенді қосып, оны экспрессивтік- эм оциялы кдеп атап, біраз кеңейтіңкіреп, қамти- тын объектілерін молайтыңқырап қолданғандь.і құптайды. Ал эмоция болса, оның адамның көңіл күйіне байланысты ұғынылатын түсінік екені белгілі. Сонда экспрессивтік-эмоциялық (немесе эмоциялы-экспрессиялы) дегі отырған ұғымнын 448 МОРФОЛОГИЯ іш іне сөйлеу процесіндегі айты лы п оты рған әңгімеге сөйлеуші кісінің өз тарапы нан беретін бағасы да, сондай-ақ оның жеке басының қуаныш- реніш сезімі де қоса кіреді екен. Э м оциялы -экспрессиялы белгілердің тілдің барлық саласына қатысы бар. Оны тілдің дыбыс, сөз жүйесінен де, ф ам м атикалы қ құрылымынан да кездестіреміз. Тілдегі эм оциялы қ-экспрессия- л ы қ құбылыс әсіресе одағайларды ң сем антика- сы нан, стильдік қолданысынан бәрінен де айқы - нырақ көрінеді. Эмоция-экспрессия реңді лекси- ка зат есім құрамында да барш ылық. Затесім құрамындағы эмоциялы-экспрессия- лы сөздерді мына секілді екі топқа болсек болады: 1. Кісінің көтеріңкі көңіл күйіне байланы с- ты қолданылатын сөздер: қуаныіи, сүйініш, рахат, күлкі, достық, жақсылық, ізет, қүрмет. 2. Кісінің көңіл күйінің кірбіңін танытатын сөздер: қайғы, қасірет, күйініш, реніш, кейіс, ашу, ыза, намыс, шам (ш амш ылдық), зүлымдық, арамдық. Сол сияқты сыни реңі бар арамза, пэлекет, пэле-жала, қауіп-қатер, жексүрын, м алғүн тәрізді кісінің біреуге деген кейістігін, наразылығы н та- нытатын сөздерді де екінші топтағы эм оц и я-эк- спрессия реңді есімдер қатарында атауға болады. Тілімізде өзінен жасы кішілерге, жас бала- ларға мерейлене, ықыластана сөйлеген кезде олар- ды ң аты на -жан, -тай секілді м орф ологиялы қ элементтерді қосы п айтатын дәстүр бар. М әсе- лен, баланың аты Марат, Болат болса, оны Ма- ратжан, Болатжан, Әмір болса, Әміртайцеп қол- данатын әдет елдің бәріне таныс. -жан, -тай дегендердің бұлардан басқа үлкен кісілерге айтылатын а ға, апа, көке, ата сияқты есімдерге қосылып ізет, құрмет, кейде жалыныш мәнін білдіретін реттері көп: ағатай, апатай, көке- тай, ағажан, апажан, кокежан, атажан. Қаратпа мәнінде қолданы латы н создердің құрам ы нда жиі ұш ырайтын тәуелдіктің бірінші ж ақ жекеш е түріндегі қарағым, шырағым, айым, күнім, айнам , сонымен бірге -ек е қосы м ш асы - мен келетін ағеке (ағаеке), апеке (апаеке ) , атеке (атаеке) дегендер де осы сияқты . Бұлардан гыс шырағия деген соз тағы бар. Ж алқы есімдерге қосылатын Мэке, Ісмеке, Ғайнеке, Сапеке деген- дегі -еке арқылы келетін есімдерді де осы лекси- калық топқа қосу керек. Есімдердің эмоциялы-экспрессиялы мәнінің айқындала, саралана түсуі олардың сөйлемде, кон- тексте қалай қолданылуымен шарттас. жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|