ЗАТ ЕСІМ
447
бутив (определительный атрибутив), үшіншісін
үстеулік атрибутив (обстоятельственный атрибу-
тив) деп атаған. Тілдің кейінгі тарихи кезеңдері
дамуының нәтижесінде алғаш қы топтан қазіргі
зат есімдер, екінш і топтан қазіргі сын есімдер,
үшінші топтан қазіргі үстеулер бөлініп ш ы ғы п,
олар өз алдына дербес-дербес сөз табын құраі ан.
Сол бір арғы дәуірлердегі біртұтастықтың,
ортақтықтың ізін біз қазір, әсіресе, зат есімдердің
кей түрлерін сын есімдер мен үстеулерден ажы-
ратқан кезде, олардың ара жігіне меже қойып
аны қтаған кезде жиі байқайм ы з. Осы ж ағы нан
алып қарағанда сын есімдермен, сондай-ақ үстеу-
лермен ара жігі үзілді-кесілді, еркін ажырап
үлгірмеген, со бір әрідегі дэуірлердің табы, ізі
бойында елеулі дәрежеде сақталып қалған есім
сөздердің бір парасы - зат есім десек болады.
Заттың атауы ретінде жұмсалатындықтан зат
есімдер, әлбетте субстаніты (затты) білдіретін
сөздер болатыны белгілі. Ешқандай тұлғалық ен-
таңбаның кемегінсіз-ақ олар сол түбір қалпында
тұры п-ақ заттың атын білдіре алады. М эселен,
көз
деген дене мүш есін білдіру үшін осы заттың
аты боп келетін
көз
созінің белгілі бір морфоло-
гиялық көрсеткішті қабылдауы шарт емес.
Реңдік мәнді туынды зат есімдердің біразы-
ның пайда болуында есім создерге ж алғанатын
күрделі қосы м ш а -
сымак
ж ұрнағы ны ң қызметі
зор. Бір нэрсенің, кісінің бойы ндағы сапаны ң,
қасиеттің ж арытымсыз, мардымсыз күйде, бол-
машы ғана екенін корсететін осы ж ұрнақ арқы -
лы жасалған есімдер тілімізде аз емес,
батырсы-
мак, ақынсымак, адамсымак, әкімсымак, үйсымақ,
көлсымақ
секілді создер реңдік мэні бар зат есім-
дердің осы тобы на жатады. К әп ы ңғайда осы
жұрнақтың комегімен жасалған есімдердің реңдік
іцәнінің -қекесін, эжуа түрінде айгылаты ны, бір
нэрсеге, іске тақымы толмаушылықты білдіретін
кездері де бар.
Реңдік мэнді есімдер тудырудағы қызметі
сонш алы қ елеулі болмаса да, оған белгілі дэре-
жеде қатысы бар қосымшалар қатарында нәрсенің,
адамның бойында нақтылы бір қасиеттің жоқты-
ғын білдіретін
-сыз
(-сіз)
қосымшасы мен
бей -, на-
тәрізді бірлі-жарым префиксті де атай кетудің
орайы бар. Негізінен алғанда қазақ тіліндегі
-сыз
жұрнақты создер зат есімнен горі сын есімге таң-
дық, ойткені олар сойлемнің басқа мүшелерінен
гөрі аны қтауы ш қы зметінде кобірек жұмсала-
ды. Ә рине, оларды ң сойлем нің бастауыш , то-
лықтауыш сияқты мүш елерінің қы зметін ат-
қаратын кездері де ж оқ емес, мұндайда олардың
заттық мэнге ие болатыны айтпасақ та түсінікті.
Парсы тілінен ауысқанбей-,
на-
префикстері-
мен келетін создер қазақта аса коп емес, саусақ-
пен санарлық қана. Сондықтан олардыңтіліміздегі
қызметін соз тудыру жүйесінен горі лексикалы қ
құбылыс аясында деп қарауға болады. Өйткені
бұл создердің кобі сол префикстердің озімен бірге
қоса ауысқан. Олар:
надан, нэмэрт, нақүрыс, нақақ,
бейбақ, беймәлім.
М ысалы:
Күңгірт коңілім сырласар
Сүрғылт тартқан бейуаққа,
Томен қарап мүңдасар
Ой жіберіп ж ан-ж аққа
(Абай).
Осында соз болып откен реңдік мэндегі есім-
дерден тыс үстеулік мәнге ие де есімдер тобына
кіретін біраз соз бар. Ж ы лды ң торт мезгілін
білдіретін\-б/с,
жаз, күз, коктем, жазғытүрым
, күн
мезгілін білдірегін
азан, таң азан
,
боз ала таң, түс,
ерте, шаңқай түс, кеш, ымырт, іңір, ақиіам
, сон-
д а й -а қ /с т с ,
ертең, бүгін, биыл
секідді сөздер осын-
дай үстеулік мэні бар есімдер қатарында.
Қыс ерте
түсті, жаз иіықты, ымырт үйірілдіде
ген тәрізді
сойлем құрылымды түйдектердің құрам ы ндағы
қыс, жаз, ымырт,
тутдегендердің затесім екенінің
басы ашық. Алайда өсы іспетті сөздердің сөйлемде
қөлданылу ыңғ айына қарай заттық (субстанттық)
м ағы надан үстеулік м ағы н аға қарай өйыстап,
пысықтауыш қызметіне ауысып өтыратыны да
ш ынды қ. М эселен,
қыс қысыл, жаз жазыл
(ма-
қал) дегендегі
қыс
пен
жаз
бұл жерде заттық
мағынадан гөрі мезгіл мағынасын білдіруге бейім.
С онды қтан кей зерттеушілер мұндай сөздерді
мезгіл үстеулері қатарында қарастырады. Деген-
мен олардағы бастапқы субстантгық мэнді де
ж оққа ш ығаруға, әрине, болмайды.
Достарыңызбен бөлісу: