П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
- Бұл бет үшін навигация:
- 3.1.3. Коптік мәнді есімдер
| ЗАТ ЕСІМ
445 рына жататын сөздердін өзара бір-біріне ауысып отыру факторын тілдегі омонимдер пайда болуы- ның бір жолы деп қарауға болар еді. Мысалы: м ақп ал (түгі майда барқыт) - М ақпал (қыздың аты, әннің аты), алтын (м ет алл) - Алтын (эйел аты), қайрат (күш, қуат), Қайрат (ер адамның аты, футбол қомандасының аты), кеңес (кеңесу, ақыл- дасу), Кеңес (ер адамның аты). 3.1.3. Коптік мәнді есімдер Көптік ж алғауы ж алғанбаған сөзді арнайы грамматикалық көрсеткіші болмағандықтан әлбет- те жекеше тұлғада айтылған сөз деп ұғамыз. Бірақ бұдан тіліміздегі көптік жалғауы ж алғанбаған сөздің ешбіреуі көптік м ағы наны білдіре алмай- ды екен деген қорытынды ш ы қпайды . Қайта жекеше тұлғада тұрған создің лексикалы қ мағы- насына үңіліңкірей қарау - олардың бэрінің бірдей әр кез ж екеш елік мәнді аңғарта бермейтіндігін көрсетеді. М ысалы: бүл жігіт - жігіттің төресі деген сөйлемді алатын болсақ, біріне-бірі жете тұрған екі дүркін қайталап келетін жігіт жэне ж ігіт тің деген бір ғана зат есімнің осы екі ж ағ- дайдың әрқайсысында жекеше, копш е тұрғыдан әр басқа м ағы наны білдіретінін байқаймыз. Ал- ғаш қы ж а ғ д а й д а ж /г /т сөзінен сойлеушінің бұл пікірді өзінің көз алдындағы нақты лы бір ғана жігіт туралы айтып тұрғаны сезілетін болса, кейінгі ж ағдайдағы жігіт сөзінен бір ғана жігіт емес, жалпы жігіт біткен, жігіт атаулы деген түсінік туады. Жігіттің де жігіті бар - азаматы бар, аттың да аты бар - қазан аты бар дегенде де осы сияқты . Мұнда да бастагіқы жігіт сөзі мен соң ғы жігіт созінің грамм атикалы қ м ағы насы тепе-тең емес. Кейінгімен салыстырғанда алғаш - қы жщр\ сөзі мағынасының көптік болатыны бұл ж ер д е а н а ғ ұ р л ы м а й қ ы н . Д әл осы ж айды келтіріліп отырған мысалдың ішіндегі аттың, аты деген сөздердің м ағы насы туралы да айтуға бо- лады, демек, бұл - барлы қ сөздің, соны ң ішінде барлық зат есімнің көптік мағы наны, жалпылық мәнді білдіруі үшін оның әрдайым көптік жалға- уында тұруы тілімізде міндетті шарт емес деген сөз. Ауызекі сөйлеуде, ж азған кезде дара бір нэрсені, құбылысты оған ұқсас, тектес өзге нәрсе- лер мен құбылыстардан бөліп көрсету қаж етбол- ған ыңғайда, зат есімдердің алдына ол кісі, бүл үй, мына қол, ана бсіла деген тәрізді ретпен сілтеу есімдіктерін қосып оты рғаны м ы зды ң сыры да осында жатыр. Бұл - ең алдымен, әңгіменің нақты- лы бір ғана нэрсе, нақтылы бір ғана құбылыс туралы болып оты рғаны н саралау үшін қажет, әйтпесе контекстжемісінен байқалмағандай бол- са, сөз етіп оты рған нәрсеміздің ж алғы з екені, яки одан кәп екені Жсілаң зат есімнің өз бойынан байқалмай қалуы да ықтимал. Өйткені ешбір тұлғалық озгеріске түспеген зат есімнің жекешелік, көпш елік тұрғыдан олай да, былай да ұғынылуы мүмкін. Қазақ тіліндегі, қалды жалпы түркі тілдер- дегі зат есім коптік-ж екеш елік категориясыны ң өзге жүйелі тілдердегі, мәселен, орыс тіліндегі мұндай категориялардан түбірлі бір айырмасы осында. Орыс тілінде көпш е тұлғада айты лған создерді қазақ тіліне аударған кезде олардың қазақш а нұсқасына көпгік жалғауын жалғаудың үнемі қажеті бөла бермеуі де, негізінде, өсы се- бептен. Бірақ біздегі аударма тэжірибесінде өрыс тілінде көпше тұлғада айты лған сәз бөлғанды қ- тан қазақш а нұсқасы на көптік тұлғаны ң қажеті болмаса да, көптік жалғауы өры нсы з телініп жүрген сөздер ж оқ емес. М ұндай жағдайды ң, эрине, аударма тэжірибесінде ескерілгені керек. Зат есімнің жекеше, көпше болып болінуінің белгьіі бір жалғаудың қызметіне байланысты бол- май, сөздің ішкі лексикалы қ мағынасына байла- нысты болып келуін коптік м ағы н а тудырудың лекси калы қ тэсілі дейді. Қ азақ тілінде соз тура мағы насы нда жұмсалғанда, көптік жалғауының ж алғанылуын қажет етпейтін біраз сөздер бар. М ұндай сөздердің бірқатары ж алпы лы қ мэнде жұмссілып, көпгік, жекешелік мағынаға бейтарап болып келеді. Ондай сөздердің басты-басты лек- сикалық төптары төмендегіше: Әлеуметіік кэсіп түрінің атауышы бөлып ке- летін сөздер. Бұған, негізінде, -шылық (- шілік ) және -лық (- л ік , -дық, -дік, -тық, -тік ) жұрнақта- ры арқылы жасалатын зат есімдер жатады. Мы- салы: егіншілік, саудагершілік, ақындық. Ж өғары дағы ж ұрнақтар арқы лы ж асалған мағынасы дерексіз зат есімдер де осы топқа кіреді: достық, көпшілік, азшылық, жоқшылық, байлық, сый- ластық. Пар нэрселердің атын білдіретін/сояғ#//, етік, сырға, кебіс секілді сөздер де осы топқа жатады. Егер мұндай создерге көптік жалғауы ж алғана- тын болса, онда олар осы атаулар арқылы ұғы - нылып отырған нэрсенің бір ғана пар емес, бірне- ше пардан тұратындығын білдіреді. Мэселен, бір пар қолғапты ң екі сыңарын білдіру үшін қолғап сөзіне көптік жалғауын жалгаудың еш қажеті жоқ. Егер бұлай еткен болсақ, онда бұл сөзден қол- ғапты ң бірнеше түрі, бірнеше пары деген ұғым туған болар еді. |