П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
- Бұл бет үшін навигация:
- -синтаксистіктәсіл.
| 446
МОРФОЛОГИЯ Бір-бірімен парланып келетін егіз дене мүше- лерінің атын біддіретін сөздердің кейбір контексте қолданылуында да ұқсастық бар. Мәселен, аяқта- рыца етік ки демейміз, аяғыца етік ки дейміз. Сондай-ақ/сөзде/?/ бақырайды деп қолданбай, көзі бақырайды деп қолданамыз. Ал аяқтарыц, көздері сияқты тұлғада қолданылса, көптік жалғауы бұл жерде аяқтың, көздің көптігін емес, солардың иесі адамның көптігін білдіреді. Ж алқы есімдердің де көптік жалғауын қажет етпейтіні түсінікті. Алайда бірлі-жарым ыңғайда, ж оғары да көрсетілгендей, ж алқы есімдерге де көптік ж алғауының жалғанатын кезі болады. Қимылдың, процестің, күй-ж айды ң атауы- шы болып келетін зат есімдерде де көптік тұлға- да жұмсала бермейді. М ысалы: күлкі, күйінііи, сүйініш, реніш. Ғылым салалары ны ң аты да үнемі көптік жалғаусыз айтылады. Ыысглъу.физика, м ат ема- тика, геология, тарих, диалектология. К өптік м ағы на тудырудың ж оғары да атал- ған амалдарының бірі -синтаксистіктәсіл. Көптік м ағы наны ң сөз өз бойы ндағы м орф ологиялы қ, яки лексикалы қ белгілеріне байланысты болмай, оның басқа сөздермен синтаксистік қарым-қаты- насы арқылы көрінуі синтаксистік тэсіл деп ата- лады. Синтаксистік жолмен пайда болған көптік мағынасы бар есімдер қатарында мыналарды атау- ға болады: Сан ж ағы нан заттың біреу емес, бірнешеу екендігін білдіру үшін оның атауышы болып ке- летін сөздердің алдына есептік сан есімдерді қойып айту тәсілі. Мысалы: алты аласы, бес бересі ( мэтелЛ қырық қасқыр, екі еіикі (ертегі/ М ұндайда көптік мағынадан тыс заттың сан мөлшері де көрінеді. Бірақ заттың көптігін білдіру үшін оның нақтылы санын көрсету, әрине, шарт емес екені түсінікті. Шақты, іиамалы, жуық, тарта, қаралы тәрізді комекші сөздердің жэрдемімен жасалған болжалдьі сан есімдер мен көп, аз, көптеген, талай, бірталай т.б. создерін зат есімге тіркестіріп айту арқылы да оның көптігін аңғаруға болады. Мысалы: жүзге тарта адам, он іиақты кітап, көп күн, аз кісі. Есімдермен синтаксистік байланыста жиі ай- тылатын создердің бір парасы - біраз, бірқатар, бірталай, бірқыдыру, бірнеше, бірсыпыра тэрізді сөздер. Бұл сөздер сан жағынан бөлшектеп көрсетуге бо- латын зат есімдерге анықтауыш болып келгенде, олардың мағынасында көптік ұғым туады. Мыса- л ы : біраз қой, бірсыпыра кісі, бірталай жан. Зат есімдер анықталушы сөз ретінде барлық, бар, бэрі, күллі, барша, һэмме секілді жалпылауыш есімдіктермен тіркесіп келгенде де кептік м ағы - наны білдіреді. Мысалы: барлық үлт, барша мүлік, к ү ллі қала. Қос сөз тұлғалы зат есімдер де коптік м ағы - нада жиі ұш ырайды. Зат есімдердің бұлайш а жұмсалуының екі түрлі жолы бар: 1. М ағы на ж ағы нан біріне-бірі жуық келетін екі зат есімнің қосарлануы. М ысалы: ыдыс-аяқ, ағайын-т уған, тамыр-туыс, қүрал-сайман, жіп-шуда, аға-жецге. Бір сы ңары ны ң мәні ж оқ заттық м ағы надағы темір-терсек, жүн-жүрқа, келін-кепшік, жігіт- желец секілді жалпылауыш қос сөздердің де дені осыған жатады. 2. М олшер және бейнелеу м ағы - насындағы зат есім түбірдің екі дүркін қайтала- нуы. Ыысгі\ъү.үйір-үйір, қора-қора, сала-сала. Ке- йінгілердің ілгері аталған қосарланудан айырма- шылығы бар, ойткені мұнда көптік м ағы наға сол қайталап айтылатын зат есімнің озі ғана ие болып қоймайды, сонымен бірге ол арқылы анықтала- тын, сойлем ішінде оған тете тұрған екінш і зат есім де көптік мағынаға ие болады. Ыэсслсн,қора- қора койдегеннен қораның да, сондай-ақ қойдың да біреу емес екендігін ұғамыз. Қ азақ тіліндегі коптік тұлға мен коптік ма- ғы на бір-бірімен тепе-тең түсінік емес. Көптік тұлғамен салыстырғанда көптік мағы на дегеннің өрісі элдеқайда кең. Олай болатыны - тіліміздегі әрбір зат есім еш қандай сыртқы морфологиялық корсеткішсіз-ақ екі бірдей грамматикалық мағы - нада - жекеш е де, көпш е де жұмсала алады. О ны ң үстіне зат есімнің бәрі бірдей көптік жалғауын қабылдай бермейді. Осы сияқты қаси- еттерін ескерсек, көптікж алғау ж алғанған сәзді ғана копш е деп, көптік ж алғаусыз создің бэрін жекеш е деп таниты н түсініктің сем антикалы қ ж ағы нан жеткіліксіз екенін, ол тек грамматика- лы қ сипаты ж ағы нан формальды екенін кореміз. жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|