П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| 6.2.1. Жіктеу есімдіктері
Ж іктеу есімдіктері әрқаш ан белгілі бір жақты көрсету үшін қолданылатын сөздер болып санала- ды. Сол себепті олар үнемі адаммен байланысты, я ғн и сөйлеуші, тыңдаушы және бөгде кісі деген ұғымдармен байланысты қолданылады. М ысалы, мен деген сөзден әрқаш ан 1 ж ақ - сөйлеуші, сен деген сөзден - 2 ж ақ тыңдаушы, ол деген сөзден - 3 жақ бөгде кісі деген ұғымдарды ұғы н ған болар едік. Мен оның әнін қимылсыз ұзақ тыңдадым (Исабеков). Ондасен түк те білмейтін шикі екенсің (Исабеков). Қасендікінде Төлеген отыр екен. Ол сонда қьізмет кылатын (Аймауытов). Ж іктеу есімдіктері белгілі бір жақты көрсе- туімен бірге әрқаш ан сөйлеушімен ты ғы з байла- ныста қолданылады. Сондықтан да олар өзгелер- ге (тыңдаушы мен бөгде кісіге) сөйлеушінің қаты- насы қай дәрежеде болатыны на сай жұмсалып, соған лайы қты белгіленіп оты рылады . Я ғн и жіктеу есімдіктері сөйлеуші, тыңдаушы және бөгде кісі деп бөлінуі осы қатынастар дәрежесіне сай белгіленеді. М ен де балшабайға жазылып, м ы л- тык алсам деп ойладым да жүрдім (Аймауытов) дегендемен сөзі сөйлеушінің өзіне тікелей нұсқай айтылып, 1 ж ақ - сөйлеушіні көрсетіп тұр. Құлыным-ау, сен отыра түрсаңшы (Исабеков) дегенде, сен сөзі сөйлеуш інің ты ңдауш ы ға тіке- лей қаты насы мен айтылып, 2 ж ақ - тыңдауш ы- ны көрсетіп тұр. Салтанаттың мінез-күлкы мен армандаған- дай боп шыкты. Ол той өткен соң-ак үй~ішінің тірлігіне араласып кетті (Исабеков) дегендегі ол сөзі сөйлесушілерден болек адамға нұсқай айты- лы п, 3 ж ақ - бөгде кісіні көрсетіп тұр. Түркологияда жіктік жалғаулары жіктеу есім- діктерінен пайда болған деген пікір бар. Жіктеу есімдігінің үшінші жағы, әдетте, сілтеу есімдігімен ортақ болып келеді. Ж іктеу есім діктеріне тән ж ақты қ қасиет үшінші ж ақ ол жіктеу есімдігі мен сілтеу есімдігі ол сөзінің жігін айыруда ерекш е көзге түседі. Ө й ткен іол сөзі әрі адамды, әрі заттар мен құбы- лыстарды да, іс-әрекет, қим ы л, сан-сапаны да көрсете алатын әр ж ақты сөз болып саналады. Сол себептіол сөзі қолданылу ретіне қарай бірде жіктеу есімдігі, бірде сілтеу есімдігі болып ке- летін ж ағдайлары бар. О ны ң қай кезде жіктеу, қай кезде сілтеу есімдігі болып қолданылуын біз негізінде қандай ұғымда қолданылып тұрғанына қарай, яғн и ол “адам ” деген ұғымда қолданы- лы п тұр ма, немесе басқалай зат не құбылыстар деген ұғымда қолданылып тұр ма, міне, осы не- гізге сүйене отырып, жіктеу я сілтеу есімдігі деп тани аламыз. Егерол сөзі адамды көрсететін бол- са, жіктеу есімдігі болады. О л каланың, үшкөлдің, медресенің, оқудың жайынан сүрады (Аймауытов). Ал заттар мен құбы лы с, іс-әрекет, сан-сапа т.б. көрсететін болса, сілтеу есімдігі болып таны- лады. Білімді жүрттарда білім жарысы деген бо- лады. Ол жарыста бэйгеге түсе алатын білімділер, зейінділер (Байтұрсынов). Демек, жіктеу есімдіктері дегеніміз сөйлеу- шіге қандайлық қатынаста екендігіне сай белгілі бір ж аққа нұсқай айты латын сөздер болып ш ы- ғады. Жіктеу есімдіктері сан ж ағы нан көп емес. Олар: Ж екеше түрінде I ж ақ жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|