П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| 478
МОРФОЛОГИЯ 3. -лап/-леп, -дап/-деп, -тап/-т еп жұрнақта- ры сан есімдерге жалғану арқыды болжалдық сан есімдер жасалады. Ауыл тұрғындары қал аға мың- дап ағы лы п келіп жатыр ( “ Е г.Қ аз.” ), Ірі байлар жалш ыны бестеп-ондап ұстайды екен (М ұқанов). 4. -ер ж ұрнағы бір сөзіне ж алғану арқылы болжалдық ұғым білдіреді. Бұл өте көне форма, қазіргі қазақ тілінде тек бір ғана бірер сөзінде сақталған. Бір осалдық болады екен әр елде, бірер айып болады екен өнерде (Иүгінеки). 5. Есептік сан есімдерге көптік жалғауы, со- нан соң жатыс септігінің жалғауы ж алғануы ар- қылы болж алды қ м ағы на туындайды. Ж асы он сегіздерге не жетіп, не жетпеген жас қы з келіп кірді (Әуезов). Біз жасы 35-40-тардағы полк ко- мандирлерін м аш ы қтанды ры п алуымыз керек (Момышұлы). Болж алды қ сан есімнің аналитикалы қ тәсіл арқылы жасалуы: 1. Есептік сан есімдердің қосарлануы арқы - лы жасалады. Түбектің аумағы - қырық-елу гек- тар (М ұстаф ин). Үй саны елу-алпысқа жетеді (М ұқанов). Өз кіндігінен 7 -8 бала бар (Ж ұмаді- лов). Қ азір көпті тосы п оты рған 30-40 адам бар екен (Әуезов). 2. Есептік сан есімдерге (түбір ж әне барыс, ш ы ғы с тұлғалары нда) шақты, шамалы, қаралы, таман, жуық, астам, асқан, қелген, тарта, таяу сөздерінің тіркесуі арқы лы жасалады. Қ оңы р- өзектің іш інде ж үз қаралы мал ж аты р екен (Мүсірепов). “ Пәлен-түген комитет” , Жуан шілен он шақты (Ж ансүгіров). Бір м иллионнан астам жас ж аңаш ы лдар жұмыс істейді (“ Білім және ең б ек” ). Бір сұмдықтыж мь//ш д шақты үйлі ша- ғын ауыл келесі күні білді (Ж үнісов). М еніңш е, екі ж арымның ш амасына кел ісер м із д ей м ін (Мүсірепов). С а ға т екі шамасында қыстақтың дәл артына ш ықтық (Момышұлы). Қарашолақтың 60- қа тарта үйі бар (Аймауытов). Б олж алды қ сан есімдер сан ды қ ұғы м ды білдіріп, затесіммен тіркескенде, грамматикалық қосымшаларды қабылдамайды. Қалғандары ара- мызда 5-<5адам (Аманжолов). Бірінен-бірі алш ақ с ал ы н ған о я шақты үйлер тұр (М үсірепов). Сан есім зат есіммен тіркеспей жеке қолданылып, со- ның орны на жүрсе, көптеледі, тәуелденеді, сеп- теледі. Екеу-үшеуі қосылып “келелі” бір сөз сал- ды (Әуезов). Болжалдық сан есімдердің барлығы грамматикалық қосымшалармен түрлене алмай- ды. Оны ішінде -дай/-дей формасы арқылы жа- салған тәсілі және қосарланған сан есімдер ғана заттанып қолданылады. Болжалдық сан есімдердің қосарланып келуі арқылы жасалған бірнеше үстеу сөздер бар. Олар: бірді-екілі, бесті-онды т.б. Отан соғы сы жылда- рында туған бірді-екілі м ақалаға тоқталайы қ (Әлімбаев). жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|